Wyobrażenia śmierci cesarzy rzymskich w historiografii antycznej

Niniejszy wywód pochyla się nad zagadnieniem śmierci cesarzy rzymskich z okresu 14-192 r. n.e. (od Tyberiusza do Kommodusa). Celem wywodu jest analiza warsztatu historyków antycznych oraz ich metod pracy z materiałem źródłowym. Augustów pogrupowano na wzorcowych, tyranów, oraz niejednoznacznych – oczywiście wedle perspektywy historiografii antycznej, nie nowoczesnej. Ten podział ma ułatwić zestawienie ze sobą zgonów, zważywszy na to, że w ówczesnej literaturze chętnie sięgano po schematy i toposy. Należy się spodziewać, że śmierć tyrana zawierać będzie powtarzalne motywy (w szczególności to, że wszyscy najgorsi władcy zginęli zamordowani), i właśnie operowanie tymi motywami, ich zmienianie lub powtarzanie przez poszczególnych pisarzy może zostać poddane analizie. Rozdział poświęcony cesarzom wzorcowym traktuje przede wszystkim o Wespazjanie i Marku Aureliuszu, dwóch władcach, którzy w zadanym okresie otrzymują najbardziej jednogłośny poklask od wszystkich autorów, a ich rządy były na swój sposób przełomowe. W formie aneksu do rozdziału dołączony zostaje Antoninus Pius, powszechnie zaliczany do grona władców dobrych, ale którego wizerunek nie może równać się dziejowym i symbolicznym znaczeniem z poprzednimi dwoma. Do tej kategorii zaliczono by również pozostałych dwóch z grona „Pięciu Dobrych Cesarzy”, Nerwę oraz Trajana, jednak stan zachowania źródeł nie umożliwia dostatecznie głębokiej analizy. W rozdziale o tyranach rozważeni zostają Tyberiusz, Kaligula, Neron, Witeliusz, Domicjan i Kommodus. Nieprzypadkowo wszyscy ci władcy, według antycznych historyków bezsprzecznie najgorsi w omawianym okresie, zginęli gwałtowną śmiercią; nawet w przypadku Tyberiusza, gdzie sporo jest niejasności co do okoliczności, nasze źródła mocno wskazują na spisek, gdyż w rozumieniu antycznych człowiekowi tak znienawidzonemu jak Tyberiusz śmierć naturalna się nie należała. Śmierci gwałtowne są dla nas najlepsze, gdyż są bardzo dramatyczne i dostarczają dużo materiału porównawczego. Cesarzami, co do których nie było konsensusu, są Klaudiusz, Galba, Othon, Tytus i Hadrian. Kontrowersje wynikają z większego niż zazwyczaj zniuansowania ich sylwetek przez historyków. Hadriana bardzo ceniono, ale z wiekiem ponoć stał się okrutny i autokratyczny. Tymczasem Othon i Tytus odwrotnie, w młodości zachowywali się jak Neron, ale po objęciu władzy okazali się mieć talent i kompas moralny. Klaudiusz był krytykowany, wręcz wyszydzany i posądzany o opóźnienie umysłowe, ale jednak jego rządy były chwalone. Galbę spotkał najhaniebniejszy koniec z tego grona, ale przekazy przedstawiają go raczej jako niewłaściwego człowieka na niewłaściwe czasy, a nie tyrana. Między innymi przez te niuanse i wielość ocen moralnych, rozdział o władcach kontrowersyjnych dostarcza wiele materiału do rozważań. W analizie poszczególnych przypadkach wykazano wiele przykładów wpływu poszczególnych autorów na opracowywany materiał, co może być przyczynkiem do dalszych badań nad metodami pracy i charakterami antycznych pisarzy historii.

The following analysis revolves around the issue of the deaths of Roman Emperors of the early imperial period (14-192 A.D., from Tiberius to Commodus). The goal is to analyze the methodology of ancient historians and their approach to their sources. For our purposes, the Augusti were classified into three categories, namely the “ideal”, the “tyrants”, and the ambiguous, which is a simplification stemming from the ancient view of statecraft and monarch morality, rather than the present one. That classification serves to facilitate comparison of rulers who we would expect to display similar characteristics and motifs in their biographies, based on the assumption that the ancient historiography, overflowing with toposes and schematic imagery, will frequently paint parallels between the lives of figures who were commonly ascribed similar moral labels. An example of such schematism is that every single tyrant ended up murdered – or, you could hazard a hypothesis, every single murdered emperor ended up being painted as a tyrant. The methods that historians employed to forge these consistent narratives is the subject and our interest. The chapter on ideal emperors focuses on Vespasian and Marcus Aurelius, two rulers rivalled by none in the unanimity of praise received from ancient writers. As an appendix of sorts, Antoninus Pius is also considered – undoubtedly considered a great ruler, but with the narratives not painting his rule as nearly groundbreaking as the other two. This category would also feature the remaining two of the “Five Good Emperors”, Nerva and Traianus, the scarcity of sources however sadly does not allow in depth analysis. The chapter about tyrants includes Tiberius, Caligula, Nero, Vitellius, Domitian and Commodus, all abhorred by their contemporaries and all subjected to violent deaths. Even Tiberius, having died in uncertain circumstances, was deemed assassinated by ancient historians; despite dying at the beautiful age of 78, death of natural causes must have appeared too kind for a tyrant so undeserving of it. In general, sudden deaths and assassinations are prime material for our consideration, being full of controversy, dramatism conflicting judgements. The emperors we cannot label as either of the extremes are Claudius, Galba, Otho, Titus and Hadrian. Unusual level of nuance present in descriptions of their characters did not allow universal condemnations in accusations of tyranny, despite often vocal criticisms of these people by contemporary scholars. Hadrian for one was highly regarded both during and after his rule, but as his age progressed, he descended into cruelty and autocracy. Otho and Titus also defy the cliché by going the opposite direction: licentious and unworthy in their youth in near Nero-like degree, having donned the purpure they rose to the occasion and proved to have a sense of responsibility and morality. The rule of Claudius, a man berated for weakness of body and mind alike, was fondly remembered by the senatorial order and people of the empire. Galba, who met the most miserable end in this group, is depicted as being more of an unfortunate victim of the times than an incompetent tyrant. The multiple perspectives visible in our sources on these controversial rulers provide ample comparative material to consider. Overall, many of the discrepancies that we can pinpoint provide an insight into the methods and viewpoints of ancient authors, which could be applied in further studies on imperial historiography.