Z Wileńszczyzny na Warmię i Mazury. Analiza socjologiczna pamięci i tożsamości polskich przesiedleńców po II wojnie światowej

Rozprawa doktorska podejmuje problematykę przemian tożsamości społeczno -kulturowej, które zachodzą między trzema pokoleniami rozpatrywanych w kategoriach: relacji „pamięć – tożsamość” (obejmującej treści pamięci, będącej składnikiem tożsamości, stosunku do niej i jej znaczenia dla tożsamości), poczucia przynależności i identyfikacji terytorialnej, kategorii ojczyzny – jej umiejscowienia i stosunku do niej, wizerunku i wyobrażeń na temat grupy własnej i grup innych, czynników określających zmienność i ciągłość powiązań grupowych będących składnikiem poczucia przynależności oraz identyfikacji grupowej. Losy przesiedleńców, które uczyniono przedmiotem 2 cywilizacji, co decydowało o konieczności konstruowania przez zamieszkałe tam grupy wyrazistej tożsamości, legitymizacji swojej obecności i obrony swoich interesów. Także obecnie, kilkadziesiąt lat po wojnie i masowych przesiedleniach, kwestie pamięci i tożsamości są dla ich mieszkańców ciągle ważne. Badania socjologiczne autorka przeprowadziła w trzech grupach pokoleniowych: 1) z osobami, które jako dorośli lub nastolatkowie opuścili Wileńszczyznę po II wojnie światowej, 2) z dziećmi przesiedleńców, które znają tamte tereny z przekazów rodzinnych oraz 3) z wnukami osób przesiedlonych. W sumie badania objęły trzydzieści sześć osób i prowadzone były w latach 2011-2017. Metodą badawczą była metoda biograficzna, zaś techniką wywiad narracyjny. Celem pracy była odpowiedź na pytanie: jaka jest tożsamość społeczno -kulturowa, na obecnym etapie procesu jej kształtowania, w trzech różniących się od siebie pokoleniach: najstarszych mieszkańców – przesiedleńców z Wileńszczyzny, ich dzieci i najmłodszych (dorosłych) – urodzonych i wychowanych na Warmii i Mazurach. Problem badawczy pracy sprowadzał się do odpowiedzi na pytanie, czy migracja, której doświadczyło najstarsze pokolenie, z punktu widzenia problematyki tożsamościowej naruszyła zasadę ciągłości tożsamości społeczno-kulturowej. Rozprawa składa się ze wstępu i dwóch części. Część pierwsza, teoretyczna, podzielona została na trzy rozdziały, w których dokonano krytycznego przeglądu literatury przedmiotu na temat pamięci i czasu, tożsamości oraz historycznego opisu zjawiska przesiedleń z Kresów Północno-Wschodnich na Warmię i Mazury. Część druga, empiryczna, składa się z dwóch rozdziałów. Pierwszy poświęcony jest omówieniu metodologii badań własnych; drugi zaś to opis i analiza wyników przeprowadzonych badań (wywiadów biograficznych). W ramach analizy skupiono się na zagadnieniach: przesiedlenia i pierwszego okresu adaptacji przesiedlonych, tożsamości społeczno-kulturowej badanych oraz symboli tożsamości przesiedleńców i ich rodzin. Pracę kończy podsumowanie, bibliografia oraz aneks. Przeprowadzona analiza wywiadów narracyjnych dała odpowiedź na postawione problemy badawcze. Zauważono podobieństwo głównych zasad, które organizują pamięć i tożsamość. Najstarsze pokolenie definiuje siebie jako „wspólnotę odrzucenia”, której tożsamość była zagrożona przez dominujące i wrogie podmioty, w tym Rosjan, Ukraińców i Litwinów, którzy stosowali środki przymusu, chcąc pozbyć się ich z terenów przedwojennej Polski. Wobec tak postrzeganych zewnętrznych zagrożeń, 3 wzmacniali oni swe symboliczne granice, podkreślając wagę wewnętrznej integracji i solidarności oraz kultywowali poczucie własnej odrębności. Nie zauważano owej wewnętrznej integracji i solidarności wśród pozostałych badanych pokoleń. Doświadczenie migracji naruszyło zasadę ciągłości tożsamości, a brak możliwości powrotu i odczuwanie przymusu przerwało jej linearną strukturę. W nowych, powojennych warunkach powstała konieczność poszukiwania nowych punktów identyfikacyjnych. Przedwojenna odrębność regionalna, wyznaczająca granice swojskości i wspólnoty, z biegiem czasu w nowych, powojennych, codziennych kontaktach ulegała zatarciu. Granice te nie zniknęły jednak w prosty sposób ze świadomości i pamięci tych osób. Jako subiektywny, utrwalony obraz dawnych podziałów nadal ułatwiają poruszanie się w przestrzeni społecznej. Sfera najbliższych związków, poczucia „my” nadal – w tym pokoleniu – nie wykracza poza dawną społeczność lokalną, własną rodzinę i przyjaciół, a jeśli obejmuje sąsiadów, to głównie tych, z którymi tu przybyli. W najstarszym pokoleniu trudno mówić o wytworzeniu silnej łączności terytorialnej pozwalającej na określenie tego miejsca ojczyzną prywatną (tak jak rozumiał to pojęcie S. Ossowski). Konkluzja taka pozostaje w zgodzie z socjologicznym rozumieniem pojęcia ojczyzny prywatnej, czyli zakorzenienia jej w zachowanych w pamięci obrazach z dzieciństwa i emocjonalności wspomnień związanych z mentalnym powrotem do rodzinnych stron, gdzie pozostawiono to, co najcenniejsze, najwartościowsze. I co z biegiem czasu podlega idealizacji i sentymentalizacji. W większości narracji pojawiało się w tym pokoleniu określenie siebie w kategoriach „bycia Polakiem”, polskości jako takiej, przy jednoczesnym lokowaniu utraconej ojczyzny prywatnej na terenach przedwojennych kresów Wschodnich RP. Pokolenie średnie charakteryzuje bardzo bogata pamięć dotycząca ziemi ojczystej rodziców, akcji przesiedleńczej, emocji jakie towarzyszyły i wciąż towarzyszą ich rodzicom. Wskazuje się tu na występowanie zjawiska zakorzenienia pamięci oraz międzypokoleniowego przekazu traumy, postpamięci, które często były wynikiem opowieści rodziców (należy mieć na uwadze, że niektóre osoby należące do pokolenia średniego urodziły się już na terenach Warmii i Mazur). Zarówno u dzieci przesiedleńców, jak i ich rodziców powszechne było poczucie tymczasowości, motyw przekonania o możliwości powrotu w rodzinne strony niedługo po przesiedleniu. Powstała tu postpamięć domu korzennego opuszczonego przez rodziców. Mamy tu do czynienia z jednej strony z interferencją rodzinnych historii i pamięci regionalnej, 4 przeszłości etnicznej w miejscu, z którego Kresowiacy zostali wysiedleni, a ich mentalne czy rzeczywiste powroty na ziemie ojców (trwałe i okazjonalne, tzw. „turystyka tęsknoty”) pozwalają uzupełniać wiedzę o rodzinnej przeszłości, nadać jej grupowe, szersze ramy, kontekst historyczny i kulturowy. Często kończyły się one zamknięciem biograficznego wątku poprzez ostateczne stwierdzenie wygaśnięcia jego fizycznego korelatu – rodzinnego domu, lokalnej ojczyzny. W grupie osób z drugiego pokolenia zapośredniczony został obraz mierzenia się z tęsknotą pierwszego pokolenia za rodzinnymi stronami. Z drugiej strony zdarzały się zaniki pamięci, co mogło wiązać się z chęcią zapomnienia traumy, jaką przeżyli będąc dziećmi. Najczęściej w pokoleniu tym wskazuje się na istnienie dwóch domów, dwóch prywatnych ojczyzn – jednej na Wileńszczyźnie, drugiej na Warmii i Mazurach („małej” ojczyzny). Wszyscy czują się Polakami, ale większość z nich czuje się także „Kresowiakami”. Najmłodsze pokolenie reprezentowało w głównej mierze typ tożsamości prospektywnej, zawierającej jednakże pewne elementy tożsamości przerwanej. Choć bowiem w pokoleniu tym istnieje zjawisko transmisji międzypokoleniowej (kultywowania tradycji swoich przodków), to jednak trudno mówić tu o kontynuacji czy próbach odtwarzania tożsamości najstarszego pokolenia, bo były one rzadko podejmowane. Najmłodsze pokolenie budowało swą tożsamość nakierowując ją na przyszłość oraz – różnie ocenianą – teraźniejszość. Analiza wywiadów biograficznych ukazała ogromne znaczenie rodzinnego kontekstu przekazu pamięci. W przypadku przesiedleńców i ich dzieci w pamięci tej ważne okazały się dwa tematy: pierwszy związany był z krzywdami doznanymi w czasie przesiedlenia, a drugi dotyczył trudności w zaadaptowaniu się w nowym środowisku. Z punktu widzenia socjologa doświadczenia te, choć analizowane przeze mnie na przykładzie materiału empirycznego dotyczącego konkretnych, historycznych wydarzeń o charakterze lokalnym, mają walor uniwersalny. „Socjologia przesiedleń” i przymusowych migracji pozwala opisywać zjawiska dziejące się w konkretnym miejscu i konkretnym czasie historycznym, ale też służy szukaniu uogólnień teoretycznych, pozwalających zobaczyć je jako podlegające prawom i prawidłowościom mającym charakter ponadlokalny. Temu też, jako poszukiwanie społeczno-historycznych ram pamięci i tożsamości, służy prezentowana rozprawa.