Dyskurs genderowy we współczesnej dramaturgii ukraińskiej

Rozprawa doktorska jest pionierską pracą w zakresie badania współczesnej dramaturgii ukraińskiej. Zostało w niej przeanalizowanych 57 utworów dramatycznych z sześciu antologii, które ukazały się na Ukrainie w latach 2003-2007. Pierwszy rozdział pt. Teoria badań nad dramaturgią jest rozdziałem teoretycznym, poświęcony teorii dramatu i jego miejscu w ukraińskiej rzeczywistości literackiej. Przedstawione w nim zostały problemy związane z umieszczeniem dramaturgii w odpowiednich kompetencjach naukowych. Przez niektórych naukowców uważana jest ona bowiem za jeden z trzech klasycznych rodzajów literackich. Postulują oni więc, by do jej badania wykorzystywać narzędzia literaturoznawcze. Inni przedstawiciele nauki są jednak zdania, że dramat jest jedynie materiałem sceniczny, szkicem przedstawiania i jako taki powinien znaleźć się w polu zainteresowania wyłącznie teatrologii. W rozprawie został zastosowany klucz literaturoznawczy. Jednym z powodów takiej decyzji jest nieobecność współczesnej ukraińskiej dramaturgii na scenach teatralnych. Nie ma więc warunków po temu, by analizować dramaturgię ukraińską z punktu widzenia teatrologicznego. Natomiast pojawienie się na rynku wydawniczym licznych antologii współczesnego dramatu ukraińskiego sprzyja rozwijaniu badań literaturoznawczych. Rozdział kończy przedstawienie stanu badań. Uwzględnia ono stosunkowo wiele opracowań na temat dramatu dziewiętnastowiecznego i starszego, pokazując jednocześnie, że współczesna dramaturgia ukraińska jak dotąd nie stała się obiektem zainteresowań naukowców. W rozdziale Poszukiwanie kobiecego mimesis i kobiecej reprezentacji poruszona jest problematyka sposobu kreowania świata literackiego w dramatach, ze szczególnym uwzględnieniem budowy i miejsca postaci żeńskich, a także kwestia tworzenia kanonu literackiego oraz obecności w nim kobiet jako autorek i bohaterek. Rozdział otwiera wstęp teoretyczny poświęcony badaniom genderowym nad literaturą i najnowszym metodologiom. Głównym narzędziem badawczym w niniejszym rozdziale stał się test Alison Bechdel. Sformułowane w 1985 r. przez amerykańską graficzkę trzy pytania, dotyczące fizycznej obecności kobiet w filmie, przerodziły się w metodę badawczą stosowaną obecnie również przez literaturoznawstwo głównego nurtu. Przy pomocy tego testu w pracy doktorskiej przeanalizowane zostały wszystkie utwory wchodzące w skład omawianych antologii. Pomyślnie przeszło go tylko sześć: Мільйон парашутиків i Коли повертається дощ Nedy Neżdany, Крейзі i Злидні Switłany Nowyckiej, Продана душа Łesi Dziuby oraz Станція Ołeksandra Witra. Wnioski, które zostały wyciągnięte wskazują, że dzięki użyciu testu Bechdel można pokazać, w jaki sposób autorzy dramatów dokonali selekcji materiału, tworząc w przestrzeni symbolicznej miejsce (w przypadku sześciu wspomnianych utworów) dla kobiecych bohaterek lub przestrzeń tę im ograniczając, czasem wręcz do minimum. Jednakże okazało się również, że test Alison Bechdel spełnia wyłącznie funkcje czysto techniczne, nie odpowiadając na pytanie o wymowę utworów, które pomyślnie go przeszły. Wśród badanych dramatów znalazł się bowiem również taki, który spełnił wszystkie warunki testu, mimo swoich wyraźnie mizoginicznych cech. W drugiej części rozdziału omówione zostały mechanizmy tworzenia kanonu literackiego współczesnego ukraińskiego dramatu. Analizie poddano dwie sztuki: Сім кроків до Голгофи Ołeha Honczarowa i Дев'ятий місячний день Ołeksandry Pohrebinskiej. Badanie ich potwierdziło wcześniejsze wnioski literaturoznawców zachodnich, że cech uniwersalności nabierają tylko te utwory, które są poświęcone męskiej problematyce i napisane przez mężczyzn. Natomiast utwory kobiet o kobietach spychane są do sfery domowej, a problemy w nich poruszane degradowane do poziomu osobistego i jednostkowego. W pracy wykazane zostało, że identyczne zjawisko występuje również na gruncie dramaturgii ukraińskiej. W rozdziale pt. Kalejdoskop kobiecych postaci przeanalizowane zostały najczęściej spotykane w wymienionych antologiach kobiece postaci dramatu, funkcjonujące zarówno w swych rolach rodzinnych, jak i społecznych i zawodowych. Rozdział został podzielony na podrozdziały, odpowiadające omawianym sytuacjom życiowym bohaterek: Postaci matek i żon, Kondycja mężatki, Kobiety samotne i rozwiedzione, Młode kobiety w procesie socjalizacji, Fenomen „Baby”, Wiedźmy i znachorki, Wdowy i Kobiety poza domem. Taki porządek pozwolił na prześledzenie, w jaki sposób i w jakim kontekście współcześni ukraińscy dramatopisarze konstruują swe bohaterki oraz jak próbują wpłynąć na zbiorowe wyobrażenie o roli i miejscu kobiety. Żeńskie postaci reprezentują bardzo zróżnicowane środowiska i prawie wszystkie grupy wiekowe (poza małymi dziećmi). W pracy zwrócona została uwaga także na liczne odwołania ukraińskich dramaturgów do europejskiej tradycji literackiej, np. wykorzystanie wątku Lenory, wątku Pigmaliona, wątku Roszpunki, motywu pułapki etc. W badaniach wykorzystana została metodologia „feministycznego obiektywu”, zaproponowanego przez amerykańską badaczkę Jill Dolan. Posłużył on do określenia stopnia socjalizacji i socjalizacji genderowej bohaterów. Rozdział kończą wnioski, które sprowadzają się do potwierdzenia tezy Jill Dolan o upośledzonej reprezentacji kobiet w literaturze i filmie. W ukraińskiej współczesnej dramaturgii liczba kobiecych bohaterek jest bardzo duża, ale nie przekłada się to na ich jakościowe znaczenie w kreowanych społeczeństwach. Zainteresowanie postaci kobiecych koncentruje się na ich życiu prywatnym. Młode bohaterki często uwikłane są w toksyczne związki, a starsze kobiety na ogół sprowadzone zostają do epizodycznych ról. W omawianych utworach zwraca także uwagę brak pozytywnych modeli ról żeńskich. Czwarty rozdział nosi tytuł Mężczyzna w pułapce patriarchatu. Wzorem poprzedniego został podzielony na podrozdziały: Postaci mężów i ojców, Mężczyzna w poszukiwaniu partnerki, Męscy bohaterzy a problem prostytucji, Mężczyzna poza sferą domową (w którym zwrócono uwagę min. na mężczyznę militarnego: kozaka, żołnierza Ukraińskiej Powstańczej Armii i czerwonoarmisty) oraz Starsi mężczyźni. W rozdziale tym poddane zostały analizie postaci męskie oraz prześledzone sposoby socjalizacji mężczyzn we współczesnej ukraińskiej dramaturgii. W przeciwieństwie do kobiet, mężczyźni reprezentują mozaikę życiowych postaw. Spośród nich zostali wyodrębnieni bohaterowie, którzy angażują się w życie zawodowe, polityczne czy społeczne w znacznie większym stopniu niż osobiste. Z drugiej strony badania utworów dramatycznych wykazały, że pomimo dominującej roli w społeczeństwie, męscy bohaterowie również ponoszą konsekwencję narzuconych norm społecznych i wzorców zachowań. Rozprawę doktorską zamykają wnioski ogólne, w których podsumowany został sposób prezentacji bohaterów omawianych dramatów oraz wyobrażenia dramaturgów/dramatopisarzy ukraińskich na temat potrzeb psychicznych i ról społecznych obu płci.

This PhD dissertation is a pioneering work in the study of contemporary Ukrainian drama. The author has analyzed 57 dramatic works of six anthologies that were published in Ukraine from 2003 till 2007. The first chapter entitled Drama Research Theory is theoretical and is devoted to the current drama situation in Ukrainian literature. It presents problems with placing the study of drama in the appropriate scientific discipline. Since some scientists treat drama as one of the three classic literary forms and postulate to research it with the tools offered by literary studies. Others are of the opinion that drama is only theatrical material and should stay in the field of theatrical studies. This dissertation presents methods based on literary studies. One of the reason for my choice of this method is the absence of contemporary Ukrainian drama on the theatrical scene. So, there are not adequate conditions to research it from the theatrological point of view. Instead, the presence of many contemporary drama anthologies encourages the development of literary studies. The status of the research has been presented at the end of the chapter. It takes into account the relatively large number of studies of Nineteenth-Century and earlier drama, at the same time demonstrating that contemporary Ukrainian drama has not yet become a subject of scientific interest. The chapter entitled Searching for the female mimesis and female representation is devoted to the method of creating the literary world in dramas, with particular emphasis on the construction and location of the female characters as well as to the issue of creating the literary canon with female authors and characters. The chapter opens with a theoretical introduction devoted to gender studies of the literature, as well as the newest methodologies. The primary research tool is Alison Bechel's test. Three questions on female presence in a film formulated by the American cartoonist in 1985 develop into a research method also used by mainstream literary studies. This test was used to analize all dramas in these anthologies. Only six passed: Million Small Parachutes and When the Rain Returns... by Neda Nezhdana, Crazy and Poverty by Svitlana Novycka, The Sold Soul by Lesya Dzyuba and Station by Oleksandr Viter. The conclusions show that with the use of Bechdel's test, one can present how playwrights selected material, creating or limiting a place for women. It turns out also that the Bechdel's test performs only a technical functions and doesn't answer the question of the significance of the works that successfully passed it, because among the dramas there is one which met all the conditions of the test despite its misogynistic features. The second part of the chapter is devoted to the mechanisms of creating the literary canon of contemporary Ukrainian drama. Two plays were analyzed: Seven Steps to Golgotha by Oleh Honcharov and The Ninth Lunar Day by Oleksandra Pohrebinska. The study confirmed the previous conclusions made by the Western researchers that only these plays have universal appeal which are about male problems and were written by men. While texts about women written by women are being relegated to the domestic realms and the problems they raised are downgraded to a personal and individual level. The PhD dissertation shows that the same phenomenon also occurs in Ukrainian drama. The chapter entitled Kaleidoscope of female characters presents the most popular female characters both in family roles as well as social and professional ones. The chapter has been divided into subsections corresponding to the heroines' present life situations: Mothers and Wives, Condition of a Married Woman, Single and Divorced Women, Young Women in the Process of Socialization, Phenomenon of “Baba”, Witches and Quacks, Widows and Women Outside the Home. This order allows us to trace how and in what context contemporary Ukrainian playwrights construct their characters and how they try to influence the collective vision of the women's roles and places. The female characters represent a very diverse social background and almost all age groups (except little children). The author of this PhD dissertation paid close attention to the numerous references in these dramas to the European literary tradition, eg Lenore motif, Pygmalion motif, Rapunzel motif, trap motif etc. The methodology of “feminist lens” created by the American researcher Jill Dolan was used to show the level of both general and gender socialization of the characters. The conclusions at the end of the chapter confirm Jill Dolan's thesis on women's underrepresentation in the literature and film. There are a huge number of female characters in contemporary Ukrainian drama, but they do not have significant influence on their communities. The female characters' interest is focused on their private lives. Young heroines are also involved in the destructive relationships and the older ones are reduced to episodic roles. One can note also the lack of positive female role models in the dramas. The fourth chapter is entitled A Man in the Trap of Patriarchy. As the previous one it was divided into subsections: Characters of Husbands and Fathers, A Man Searching for a Partner, Male Characters and the Problem of Prostitution, Man Outside the Home (among others: the military man – cossack, Ukrainian Insurgent Army soldier and Red Army soldier) as well as The Elderly Men. The author analyzes the male characters and methods of their socialization presented in the contemporary Ukrainian drama. In contrary to the women, the men present a mosaic of attitudes toward life. Among them there are heroes who are much more involved in professional, political and social roles rather then in the personal one. On the other hand, research of the dramas shows that in spite of their dominant role in society, male characters also bear the consequences of the social norms and behavioral patterns which have been imposed on them. The general conclusions contain a summary about the way the characters are presented as well as the Ukrainian playwrights' vision of the psychological needs and social roles of both sexes.