Ewolucja kontratypu obrony koniecznej w prawie karnym - analiza formalno-dogmatyczna i porównawcza ustawodawstwa polskiego ze szczególnym uwzględnieniem okresu XX i XXI wieku

Kontratyp obrony koniecznej jako instytucja społeczno-prawna ma na celu ochronę konkretnego dobra bezprawnie i bezpośrednio naruszonego oraz, w szerszej perspektywie, kształtowanie zasady, że prawo nie powinno ustępować przed bezprawiem. W pierwotnym rozumieniu obrona konieczna polegała na wyłączeniu odpowiedzialności karnej broniącego się przed napadem, w tym zwłaszcza wtedy, gdy napad miał miejsce w domu, gospodarstwie albo na przyległym terenie tudzież na drodze. Współcześnie w warunkach polskich z tej idei rozwinął się kontratyp prawa karnego, czyli okoliczność wyłączająca bezprawność czynu, przez co czyn popełniony w warunkach obrony koniecznej nie spełnia definicji przestępstwa i nie podlega karze. Rozwój instytucji obrony koniecznej następował od pierwotnych norm prawa zwyczajowego, które wraz z rozwojem społeczności znajdowało wyraz w zwodach prawa i kodyfikacjach. Kazuistyczne ujęcie wyłączenia odpowiedzialności karnej w tych aktach odpowiadało potrzebie słuszności, jednak nie dostarczało satysfakcjonującego rozwiązania dla wszystkich stanów faktycznych. W miarę rozwoju społeczno-gospodarczego i prawnego organizacji państwowych w czasach nowożytnych zaczęła rozwijać się myśl mająca na celu systematyzację i klaryfikację norm prawnych, co stopniowo znajdowało ujście, a począwszy od XVIII stulecia nabierało coraz szybszego tempa – także na ziemiach polskich. Na przestrzeni XVIII i XIX wieku normy statuujące kontratyp obrony koniecznej nabierały coraz bardziej generalnego i abstrakcyjnego charakteru, a rozwój myśli prawno-karnej znajdował coraz szersze odzwierciedlenie w rozróżnieniu wyłączenia karalności czynu od wyłączenia bezprawności lub winy. W tym czasie ostatecznie wydzielono też przepisy prawa karnego ogólnego z ogółu prawa karnego materialnego oraz wyróżniono je w systematyce kodeksów karnych, co poświadczyło ich szczególną pozycję w prawie karnym. Przełom XIX i XX wieku wykazuje już współczesne normy prawne o okrzepłych ramach konstrukcyjnych, które następnie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podlegały alteracjom w związku ze zmieniającymi się czasami i potrzebami społeczno-politycznymi. Orzecznictwo i praktyka sądowa wykazują dążenie do jak najściślejszego sprecyzowania warunków i zakresu zastosowania obrony koniecznej, co znajduje odzwierciedlenie w skrupulatnym podejściu do analizy stanów faktycznych. Stosowanie norm prawa w tym zakresie budzi kontrowersje, co wpływa na dążenia ustawodawcy do nowelizowania przepisów w taki sposób, aby skorygować praktykę w zamierzonym kierunku, w tym także w odniesieniu do miejsc i wartości o szczególnym znaczeniu. Z tego powodu kontratyp obrony koniecznej w dalszym ciągu podlega zmianom o różnym zasięgu i doniosłości prawnej.

The self-defense rule as a socio-legal institution is intended to protect a specific good that has been unlawfully and directly violated and, in a broader perspective, to shape the principle that law should not yield to lawlessness. In the original meaning, necessary defense consisted in excluding criminal liability of the person defending themselves against an attack, especially when the attack took place in a house, farm or adjacent area or on the road. Nowadays, in Polish conditions, this idea has developed into a rule of criminal law, a circumstance that excludes the illegality of an act, so that an act committed under conditions of self-defense does not meet the definition of a crime and is not subject to punishment. The development of the institution of self-defense started from the norms of customary law, which, along with the development of society, were expressed in legal professions and codifications. The casuistic approach to the exclusion of criminal liability in these acts met the need for fairness, but did not provide a satisfactory solution for all cases. As states developed socially, economically and legally, thought aimed at systematizing and clarifying legal norms began to develop in modern times, which gradually found an outlet, and from the 18th century onwards, it gained an increasingly faster pace - also in Poland. Over the course of the 18th and 19th centuries, the norms establishing the rule of self-defense became more and more general and abstract in nature, and the development of criminal legal doctrine was increasingly reflected in the distinction between the exclusion of criminality of an act and the exclusion of illegality or guilt. At that time, the provisions of general criminal law were finally separated from all substantive criminal law and distinguished them in the taxonomy of criminal codes, which confirmed their special position in criminal law. The turn of the 19th and 20th centuries shows modern legal norms with a solid construction framework, which, after Poland regained independence, were subject to changes in connection with changing times and socio-political needs. Jurisprudence and judicial practice strive to specify the conditions and scope of application of necessary defense as precisely as possible, which is reflected in a meticulous approach to the analysis of particular cases. The application of legal norms in this area is controversial, which affects the legislator's efforts to amend the regulations in such a way as to correct the practice in the intended direction, including in relation to places and values of special importance. For this reason, the rule of necessary defense is still subject to changes of varying scope and legal importance.