Historia Norwegii XIX i XX wieku

Historia Norwegii w XIX i XX wieku Dzieje Norwegii stanowią interesujący przykład nowoczesnej transformacji o oryginalnym i niepowtarzalnym charakterze. Wielu fascynuje to, w jaki sposób ten niewielki, słabo zaludniony i biedny kraj mógł w ciągu kilkudziesięciu lat stać się jednym z najbogatszych państw świata, o imponującym poziomie życia i budzącym zazdrość systemie bezpieczeństwa socjalnego. Padają pytania o źródła sukcesu oraz o to, co ukształtowało społeczeństwo norweskie, nadając mu wizerunek pracowitego, oszczędnego, skromnego i szanującego prawo. Skąd wstrzemięźliwy stosunek do europejskiej integracji – przypomnijmy, że Norwegowie dwukrotnie odmówili przystąpienia do wspólnot. W 1972 do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, w 1994 roku do Unii Europejskiej. Odpowiedzi na te pytania szukamy nie tylko w splocie uwarunkowań oddziałujących w danej chwili, ale także w dziejach. Norwegów niewątpliwie ukształtowały historyczne doświadczenia. Wśród nich ważne były cztery stulecia związku z Danią, kiedy Norwegia była krajem uzależnionym. I choć interpretacje historyczne tego okresu zmieniały się, pozostała pamięć o tych czasach, czy ich mit, jako okresie „ciemnym” – upadku i poniżenia. Poza tym, doświadczenia funkcjonowania systemu absolutystycznego, jako formy nowoczesnego państwa „naukowego”. Wreszcie, oddziaływanie protestantyzmu – zarówno w sensie zbioru zasad o religijnym i etycznym charakterze, jak i struktury kościelnej, głęboko zaangażowanej w „oświecenie” ludu. Ogromną rolę odegrało stulecie unii ze Szwecją (1814-1905) kiedy to miała miejsce głęboka modernizacja gospodarki i społeczeństwa, połączona z ambitnym programem stworzenia narodowej, niezależnej i oryginalnej kultury. Program ten, wyrosły z inspiracji romantycznej, równie silnie opierał się na dorobku kultury nowożytnej, stworzonej przez duńsko-norweskie elity. W wieku XX, najistotniejsze wątki dziejów Norwegii to kontynuacja budowy nowoczesnej demokracji parlamentarnej, z dużym udziałem socjaldemokracji. To pod jej, między innymi, wpływem w okresie dwudziestolecia międzywojennego zaczęło kształtować się w Norwegii państwo dobrobytu - welfare state (państwo opiekuńcze). Ważnym doświadczeniem była druga wojna światowa – nie tylko jako okres heroiczny, kiedy to naród, zjednoczony wokół rodziny królewskiej stawiał opór najeźdźcy i okupantowi, a jego działania charakteryzowały się patriotyzmem i solidarnością. Także jako okres wstydu: za kolaborację Vidkuna Quislinga i Knuta Hamsuna, czy prześladowania ofiar niemieckiego programu Lebensborn. W okresie powojennym dokonał się ogromny skok. Norwegia nie tylko przeszła przez wszystkie fazy społecznej i kulturowej modernizacji, typowe dla Europy Zachodniej. Odkrycie złóż gazu i ropy naftowej na Morzu Norweskim dało gospodarce ogromny impuls i pozwoliło na przyspieszenie rozwoju. Proces ten pokazał jednocześnie wielką przezorność społeczeństwa i jego elit – wysiłki by rozwój ten pozostał harmonijny, by nie ucierpiało w nim środowisko naturalne i by norweski styl życia – z elementami sięgającymi naprawdę zamierzchłej przeszłości – nie uległ dewastacji. Angażując się w politykę międzynarodową, głównie w sferze zażegnywania konfliktów i mediacji, prowadząc działania charytatywne na wielką skalę, Norwegowie nawiązują do tradycji neutralności działalności Fridtjofa Nansena i próbują przełamać właściwy im izolacjonizm, niechęć do obcych i obawy przed wpływami z zewnątrz. Konspekt pracy (tytuły rozdziałów mają charakter roboczy) Rozdział pierwszy: Krótki zarys dziejów Norwegii nowożytnej (XVI-XVIII – czasy unii z Danią). Norwegia na przełomie XVIII i XIX wieku: kształt gospodarki, społeczeństwa, kultury; polityka duńska; reakcje Norwegów – kształtowanie się programu narodowego. Rozdział drugi: Rozpad unii duńsko-norweskiej Polityka Danii w dobie wojen napoleońskich; posunięcia w odniesieniu do Norwegii; reakcje Norwegów - kształtowanie się programu niepodległościowego; pokój w Kilonii (styczeń 1814); polityka mocarstw; wydarzenia roku 1814 (działalność niepodległościowa, zgromadzenie w Eidsvoll, proklamowanie niepodległości i konstytucja 17 maja, wojna ze Szwecją i powstanie unii norwesko-szwedzkiej). Rozdział trzeci: System polityczny i jego przemiany w okresie unii ze Szwecją (1814-1905) Monarchia konstytucyjna, polityka szwedzka i konflikty szwedzko-norweskie (m.in. spory o konstytucję i próby rewizji unii w l. 60.); reformy wewnętrzne i przemiany systemu ustrojowego pod koniec XIX wieku (wprowadzenie parlamentaryzmu i powszechnego prawa głosu). Rozdział czwarty: Kształtowanie się nowoczesnej sceny politycznej Powstanie opozycji chłopskiej w l. 30; powstanie stronnictw venstre i høyre w l. 60., przekształcenie w partie liberalną i konserwatywną l. 80.; powstanie ruchu robotnicznego (Landsorganisasjonen – centrala związków zawodowych), partii socjaldemokratycznej – Det Norske Arbeiderparti); Norwegowie wobec skandynawizmu. Rozdział piąty: Rozpad unii norwesko-szwedzkiej Rozwój dążeń niepodległościowych; narastanie konfliktu ze Szwecją (sprawa konsulatów); decyzja Stortingu o rozwiązaniu unii, 7 czerwca 1905; przekazanie tronu duńskiemu księciu Karolowi – Haakon VII (osobowość i program króla: motto panowania Alt for Norge, wszystko dla Norwegii). Rozdział szósty: Przemiany gospodarki XIX-wiecznej Norwegii W pierwszej połowie wieku: proces modernizacji rolnictwa (komasacja, wyprzedaż ziemi kościelnej, stopniowy zanik dzierżawy, nowoczesne techniki rolne); w drugiej połowie wieku: intensyfikacja rolnictwa, rozwój rybołówstwa, w tym dalekomorskiego, początki przemysłu (włókienniczy, produkcja konserw rybnych, drzewnego, pod koniec wieku – elektrownie wodne); rozwój transportu i komunikacji. Rozdział siódmy: Przemiany społeczne i demograficzne w XIX wieku Zmiany ludnościowe (wzrost liczby ludności, urbanizacja); emigracja zarobkowa”); przekształcanie warstwy chłopskiej, rozwój klasy robotniczej jako wyzwanie dla supremacji stanu urzędniczego – tradycyjnej elity; samoorganizacja społeczeństwa (m.in. ruch Marcusa Thrane, ruchy trzeźwościowe, organizacje młodzieżowe); przemiany Kościoła luterańskiego (1845 – wolność religijna, haugianizm i ruchy przebudzenia religijnego), koniec wieku – postępy laicyzacji; ruchy alternatywne w obrębie Kościoła (Indremisjon); emancypacja kobiet (działalność, organizacje, zmiany w prawie); ustawodawstwo socjalne i humanitarne, życie codzienne; rozwój szkolnictwa i nauki; badania polarne (Amundsen, Nansen). Rozdział ósmy: Program budowy kultury narodowej Walka o ograniczenie wpływów duńskich po 1814; spory między „patriotami” i „inteligentami”; romantyzm; kwestia językowa – powstanie języka nynorsk, reformy językowe [szerzej o tym w rozdziale XVIII]; norweska szkoła historyczna; badania folklorystyczne; popularyzacja programu i nowej formy kultury pod koniec XIX wieku; narodowe i patriotyczne treści w twórczości artystycznej (Bjørnstjerne Bjørnson, Ole Bull, Edvard Grieg); modernizacyjny przełom w kulturze wyższej: Henrik Ibsen, Edvard Munch, Knut Hamsun. Rozdział dziewiąty: Pierwsze 25 lat niepodległości Problemy niepodległego państwa: walka o kontrolę nad zasobami naturalnymi (spór o koncesje); kształtowanie się sceny politycznej; powstanie ruchu komunistycznego; pojawienie się autorytarnej prawicy; rozwój struktur państwa norweskiego, rola Korony – działalność króla Haakona VII. Polityka zagraniczna: Norwegia w czasach I wojny światowej; współpraca skandynawska; Norwegia wobec porządku wersalskiego; nabytki terytorialne (m.in. Spitsbergen); Norwegia w świecie: działalność Fridtjofa Nansena, sukcesy sportowe. Gospodarka: rozwój przemysłu, wojenna koniunktura i powojenny kryzys; modernizacja rolnictwa i rybołówstwa; szybki rozwój kolei. Społeczeństwo na drodze modernizacji; postępy urbanizacji a tradycyjne społeczeństwo chłopskie; kwestia językowa, regionalizm; ruch narodowy Samów. Przemiany życia codziennego: ustawodawstwo socjalne, ruch abstynencki i prohibicja; rozwój czytelnictwa; opór przeciwko modernizacji („nacjonalistyczna” obrona tradycji, ludowa religijność), sytuacja rodziny, ruch emancypacji kobiet; konflikty w Kościele. Rozdział dziesiąty: Norwegia w dobie Wielkiej Depresji Przebieg kryzysu i jego wpływ na norweską gospodarkę; konsekwencje społeczne; warunki życia i trudności codzienne; radykalizacja i spięcia społeczne – zaostrzenie konfliktu między robotnikami a właścicielami oraz między wsią a miastem; rosnąca popularność socjaldemokratów; pojawienie się faszyzmu; postępy samoorganizacji społecznej; antyreligijne tendencje w kulturze. Państwo i scena polityczna w dobie kryzysu: polityka finansowa; działalność samorządów lokalnych; ewolucja ideologiczna socjaldemokratów i sukces wyborczy 1933; Vidkun Qusling i powstanie partii Nasjonal Samling; rozwój nowoczesnych metod politycznego oddziaływania. Kształtowanie się nowych koncepcji ideologicznych, praktyki politycznej i zasad państwa opiekuńczego: dojrzewanie kompromisu, akceptacja gospodarki rynkowej i umowa polityczna socjaldemokracji i partii chłopskiej (marzec 1935) - powołanie rządu socjaldemokratycznego; pojednanie w Kościele. Polityka zagraniczna: współpraca skandynawska, konflikt duńsko-norweski o Grenlandię. Rozdział jedenasty: Rządy socjaldemokracji Początki budowy państwa dobrobytu i społeczeństwa konsumpcyjnego, konsolidacja narodu; narastanie zagrożenia wojennego w Europie Polityka rządu koalicyjnego - interwencjonizm gospodarczy; nowe ustawodawstwo socjalne; reformy szkolne; wsparcie dla samorządów terytorialnych; rosnąca rola i kompetencje państwa. Na drodze do społeczeństwa konsumpcyjnego: masowy rynek towarów konsumpcyjnych; rozwój masowych środków przekazu i kultury masowej (wpływy kultury amerykańskiej), prasa; nowe formy spędzania czasu wolnego. Polityka zagraniczna w drugiej połowie lat 30.: utrzymanie polityki neutralności, Norwegowie wobec wojny domowej w Hiszpanii i faszyzacji Europy; działania na forum Ligi Narodów; polityka obronna – nakłady na armię. Rozdział dwunasty: Kultura, sztuka i nauka w Norwegii w pierwszej połowie XX wieku Omówienie najważniejszych i charakterystycznych tendencji i w literaturze, malarstwie, rzeźbie, muzyce, główni twórcy; rozwój badań naukowych. Rozdział trzynasty: Norwegia w Drugiej Wojnie Światowej Polityka rządu 1939-1940; inwazja Niemiec na Norwegię, przebieg kampanii, (walki o Narwik); utworzenie rządu na uchodźstwie; udział Norwegów w walkach na frontach II wojny. Organizacja okupacji niemieckiej, polityka wobec ludności cywilnej i Kościoła. Norwegowie i ich miejsce w koncepcjach nazizmu; program nazyfikacji i próby realizacji programu Lebensborn; terror i życie codzienne w okupowanej Norwegii. Powstanie, organizacja i działalność cywilnego i wojskowego ruchu oporu; budowa struktur państwa podziemnego; rola króla i następcy tronu. Ostatnia faza wojny 1944-1945, kapitulacja Niemców 7 maja 1945; sąd nad zdrajcami i kolaborantami; odwet – problem ofiar programu Lebensborn. Polacy w Norwegii w czasie II wojny. Rozdział czternasty: Lata 50. i 60. Norwegia pod rządami lewicy Powojenna odbudowa, powołanie rządu socjaldemokratycznego; przystąpienie do NATO; przemiany ustrojowe; początki debaty wokół integracji europejskiej (EWG); konflikty na scenie politycznej, przemiany partii politycznych. Polityka zagraniczna: Norwegia wobec zimnej wojny i na forum ONZ (Trygve Lie), udział w misjach pokojowych, wspieranie procesu dekolonizacji; konflikty w Hiszpanią (1947) i Wielką Brytanią (1951); Norwegia wobec problemów Bliskiego Wschodu i wojny w Wietnamie. Tendencje integracyjne państw skandynawskich (powstanie Rady Nordyckiej, 1952); integracja z zachodnią Europą – EFTA. Rozdział piętnasty: Rozwój gospodarki przemysłowej i przemiany społeczeństwa norweskiego w latach 50. i 60 Powojenna odbudowa; rozwój gospodarki planowej i interwencjonizm państwowy; Plan Marshalla; industrializacja północnej Norwegii; rozwój systemu opieki społecznej. 1970 odkrycie złóż ropy naftowej i gazu (Ekofisk) na Morzu Północnym Rozbudowa systemu bezpieczeństwa socjalnego i reforma szkolnictwa; konsolidacja i umocnienia państwa dobrobytu; postępy emancypacji kobiet; reforma rent i emerytur ; urbanizacja i rosnąca mobilność, kultury masowej; zamożność społeczeństwa, „złote lata sześćdziesiąte” – gwałtowny wzrost konsumpcji, kultura młodzieżowa; początki polityki ochrony środowiska. Rozdział szesnasty: Trudne lata siedemdziesiąte i ropa naftowa Kampania wokół wejścia do EWG; przetasowania na scenie politycznej, powolne słabnięcie socjaldemokratów i wzrost poparcia dla prawicy i ruchów populistycznych. Gospodarka: kryzys naftowy 1974 i jego konsekwencje; włączenie się Norwegii do „węża walutowego”; początek eksploatacji ropy naftowej na Morzu Północnym, rozbudowa państwa dobrobytu. Społeczeństwo: ruchy protestu (antykonsumpcjonizm, ruch hippisowski, pacyfistyczny), feminizm: nowe ustawodawstwo, walka o prawo do aborcji. Walka o ochronę środowiska – powstanie ministerstwa ochrony środowiska, ekologia jako element polityki zagranicznej. Polityka zagraniczna: napięcia w stosunkach z ZSRR. Rozdział siedemnasty: Ostatnie dekady XX wieku – „najbogatszy kraj świata”? Scena polityczna: zmniejszanie się roli i autorytetu wielkich „historycznych” partii politycznych; naprzemienne rządy prawicowych koalicji i socjaldemokracji; ewolucja socjaldemokracji w kierunku centrum; koncentracja na kwestiach społecznych w debacie politycznej. Polityka zagraniczna: Norwegia wobec pierestrojki i upadku bloku komunistycznego; kolejny wniosek o przyjęcie do EWG (od 1993 UE) i ponowne odrzucenie członkostwa; udział w misjach pokojowych. Gospodarka: tendencje liberalizacyjne, skok konsumpcji i strajki w połowie dekady, wzrost bezrobocia; wzrost dochodów z ropy naftowej, transformacja gospodarki (zamykanie wielkich zakładów przemysłowych, prywatyzacja). Społeczeństwo: rosnąca zamożność, stabilizacja na rynku pracy; powstawanie społeczeństwa wielokulturowego – napływ imigrantów i problemy integracji; postępy równouprawnienia kobiet; problem „wykluczonych”. Rozdział osiemnasty: Kwestia językowa, kultura i sztuka w drugiej połowie XX stulecia Sytuacja językowa w Norwegii – walka z wpływani duńskimi (Riksmål) powstanie języka ludowego (Landsmaal, nynorsk); prawa językowe w l. 60, 70. i 80. XIX wieku; 1892 – prawo o równouprawnieniu obu języków w szkole podstawowej; reformy ortografii „duńskiego norweskiego” ; norwegizacja nazw geograficznych; reforma ortografii 1938; konflikty w latach 50.; tendencje do zbliżenia obu języków; 1980 ustawa o równouprawnieniu. Literatura, sztuki plastyczne, architektura, muzyka, film: omówienie głównych tendencji i kierunków oraz najwybitniejszych twórców; nauka.