Potoczne reprodukty języka polskiego na materiale rubryki „Przekroju” Heca hecą. Charakterystyka formalna, semantyczna i pragmatyczna

Głównym celem rozprawy był możliwie wszechstronny (uwzględniający cechy formalne, semantyczne i pragmatyczne) opis potocznych reproduktów języka polskiego. Przedmiot badania stanowiła próbka tzw. hec, czyli nadsyłanych przez czytelników przykładów publikowanych w „Przekroju” w rubryce Heca hecą w latach 1970–2002. Materiał badawczy obejmuje 1117 jednostek zaczerpniętych z numerów tygodnika wydanych w latach 1970 (pierwszy rok istnienia rubryki: 548 przykładów), 1990 (274 przykłady), 2001 i 2002 (ostatnie lata istnienia rubryki: łącznie 295 przykładów), co stanowi około dziesięciu procent hec wydrukowanych przez „Przekrój”. Przedmiot analizy jest traktowany jako typ potocznych reproduktów języka polskiego. Komizm, przynależność do nurtu kontrmówienia oraz funkcje (ludyczna, poetycka, fatyczna) pełnione przez hece – to trzy najważniejsze elementy ogólnej charakterystyki badanego materiału. Hece opisywane są również w ramach przyjętej w rozprawie klasyfikacji, która opiera się przede wszystkim na kryteriach formalnych (jedno wypowiedzenie a dialog, wypowiedzenie a dowolna forma) i semantycznych (reprodukty semantyczne i asemantyczne, znaczenia dosłowne i przenośne), brany jest również pod uwagę status jednostki (jednostka języka a jednostka tekstu). Kryteria te – tworzące układ hierarchiczny – dzielą potoczne reprodukty na pięć kategorii: purnonsens, dialogi i quasi-dialogi, nowe przysłowia, nowe sentencje i nowe związki frazeologiczne. Potoczne reprodukty są częściej tworzone od zera (reprodukty bez tekstu źródła), ale niewiele ponad jedna trzecia z nich to przykłady oparte na innych, wcześniej utrwalonych w języku połączeniach wyrazowych (reprodukty z tekstem źródłem), najczęściej – frazeologizmach i przysłowiach, rzadziej – sentencjach, skrzydlatych słowach i innych utartych wyrażeniach (na przykład formułach powitalnych, toastach). Praca zawiera również opis modyfikacji, którym są poddawane utrwalone połączenia wyrazowe przekształcane w potoczne reprodukty. W badanym materiale występuje wiele różnorodnych środków językowych, pośród których można wymienić m.in.: modyfikacje (np. fleksyjne, słowotwórcze, składniowe), wieloznaczność, neosemantyzację, rymy. Badania hec doprowadziły przede wszystkim do konstatacji, że są one dość zróżnicowanymi jednostkami. Łączą je trzy cechy ogólne (komizm, przynależność do nurtu kontrmówienia oraz pełnione przez nie funkcje), natomiast bardziej szczegółowa analiza ujawnia heterogeniczność występującą na różnych poziomach: od repertuaru stosowanych środków językowych, przez sposoby tworzenia (hece bez tekstu źródła oraz posiadające tekst źródło; w przypadku tych drugich zwraca uwagę wielorakość modyfikacji, którym poddano wcześniej utrwalone jednostki), aż po właściwości semantyczne (różnorodność zakresów tematycznych, przykłady purnonsensowe). Between 1969 and 2002, “Przekrój”, one of the most renowned Polish weeklies, published in every issue a column called “Heca hecą” consisting of peculiar expressions of popular origins which found their way into standard language. In total, about 10,000 of such expressions were published. The dissertation presents an analysis of 1,117 of these expressions. It indicates a number of linguistic issues related to them. It is one of the first attempts of scientific analysis of this material. The dissertation presents formal, semantic and pragmatic characterization of these expressions, ways of constructing these expressions. It also provides their classification. These expressions share several characteristics – they are all humorous, they have the same functions and they are a part of carnivalistic process in language. On the other hand, there are factors pointing to their differentiation: they are varied, they mix formal and colloquial registers, they are based on different syntactic structures, some of them have pragmatic functions (e.g. greetings, praises) whereas the other are only plays on words. The described expressions are constructed in variable ways. The roots of some of these expressions can be traced to culturally-bound materials, such as proverbs or quotations from well-known books. Another group of these expressions behaves like fixed phrases (farewells, announcements etc.) – they share similar constructions to them, but on the other hand are a kind of parody on these expressions. Within the described group of expressions a wide range of linguistic relations can be found, such as homonymy, polysemy, phonetic similarity, inflection modifications etc.