Berlin als Gedächtnisort in den ausgewählten Romanen der Nachwende (Uwe Timm, Georg Klein und Norman Ohler)

W literaturze niemieckiej XX wieku powstało dużo tekstów, w których Berlin jest głównym miejscem akcji. Nieprzerwane zainteresowanie tym miastem w literackich, historycznych i politycznych dziełach zainspirowało mnie do bliższego poznania i analizy tego fenomenu. Powieści berlińskie (Berlinroman – pojęcie utrwalone w niemieckiej krytyce literackiej) czasu po upadku muru stwarzają pole do dyskusji o miejscach pamięci. Zawarte w literaturze wydarzenia (Opakowanie Reichstagu, odnowa budynków, umieszczanie tablic pamiątkowych), odciskają swoje piętno nie tylko na współczesnym mu pokoleniu: wydarzenia nie pozwalają o sobie zapomnieć, ponieważ zostały zapisane. Wydarzenia są przetwarzane przez pisarzy i ich otoczenie. W ten wyjątkowy sposób łączą się w Berlinie historia i indywidualne doświadczenia. W powieściach berlińskich zostały pokazane miejsca, które są mocno związane zarówno z wydarzeniami historycznymi, jak i miejsca, które pokazują ciemną stronę miasta – miasta, w którym czai się przestępstwo. W powieściach berlińskich jest miejsce dla głosów przeszłości: do głosu dochodzą wygnani i zamordowani mieszkańcy dzielnicy żydowskiej (Scheunenviertel) i pochowani na cmentarzu inwalidów (Invalidenfriedhof) bohaterowie historii niemieckiej. Powieści zdają się tworzyć pełen obraz Berlina, w którym zostały ujęte miejsca, ludzie i atmosfera miasta. Dzięki powieściom, Berlin jest miastem, w którym historia jest cały czas obecna. Zjednoczony Berlin otworzył się na mieszkańców spoza miasta, którzy nadali mu nowe życie, a miejsca pamięci zaczęły powstawać i być kultywowane (muzea, wystawy, instalacje, kamienie pamięci). Stały się one nie tylko magnesem dla turystów, ale przede wszystkim są ostrzeżeniem dotyczącym przeszłości. Obecnie, dzięki różnorodnym inicjatywom, często bez wiedzy i zainteresowania rodzin zamordowanych i poległych, powstaje dużo nowych miejsc pamięci. W Berlinie miejsca pamięci żyją własnym życiem. Są jak niezagojone rany, które próbuje się uleczyć dając im nowe życie. Dyskurs o miejscach pamięci, który rozpoczął się w okresie po upadku muru, cały czas trwa i rozwija się, co doskonale obrazują współczesne powieści berlińskie. W mojej rozprawie zostały uwzględnione następujące dzieła: Uwe Timm‘a „Johannisnacht“ (2002) i „Halbschatten“ (2008), Normana Ohler’a „Mitte“ (2002), Georga Klein’a „Barbar Rosa. Eine Detektivgeschichte“ (2001), Helmuta Kuhn‘a „Gehwegschäden“ (2012). W pracy, jako uzupełnienie tematu, pojawiają się również nowsze powieści berlińskie: Doroty Danielewicz „Berlin. Przewodnik po duszy miasta“ (2013) i „Auf der Suche nach der Seele Berlins“ (2014), Andreasa Baum‘a „Wir waren die neue Zeit“ (2016), Chloi Aridjis „Buch der Wolken“ (2017), Mirny Funk „Zwischen Du und Ich“ (2021), Iriny Liebmann „Die Große Hamburger Straße“ (2020).

In the 20th century German literature many texts were written in which Berlin is the main setting. The continued interest in this city in literary, historical and political works has inspired me to take a closer look at and analyze this phenomenon. Berlin novels of the time after the fall of the Wall create a wide field of discussion about memorial sites. Events included in literature (Wrapped Reichstag, renovation of buildings, placing commemorative plaques), leave their mark not only on the generation of that time: the events don’t allow themselves to be forgotten because they were written down. These events are processed by writers and their environment. In this unique way history and individual experiences merge in Berlin. Berlin novels not only show the places that are closely tied to historical events but also places that show the dark side of the city – a city in which crime lurks in the shadows. In Berlin novels there is a place for the voices of the past: the voices of the exiled and murdered inhabitants of the Jewish district (Scheunenviertel) and the heroes of German history, who are burried in the Invalids’ Cemetery (Invalidenfriedhof). The novels seem to create a complete picture of Berlin, showing the places, people and atmosphere of the city. Thanks to the novels Berlin is a city in which history is always present. The united city of Berlin opened up to residents from outside the city who gave it new life by creating memorials and cultivating them (museums, exhibitions, installations, memorial stones). They became a magnet for tourists but more importantly a warning about the past. Currently thanks to many initiatives new memorial sites are created, very often without the knowledge or interest of the families of the murdered and defeated. Memorial sites in Berlin have a life of their own. They are like unhealed wounds that are attempted to be fixed by giving them a new life. The discourse about memorial sites, which started in the period after the fall of the Wall, continues and develops all the time, which is perfectly illustrated by contemporary Berlin novels. The following works were included in my dissertation: Uwe Timm’s “Johannisnacht” (2002) and “Halbschatten” (2008), Norman Ohler’s “Mitte” (2002), Georg Klein’s “Barbar Rosa. Eine Detektivgeschichte” (2001), Helmut Kuhn’s “Gehwegschäden” (2012). In the dissertation the following newer Berlin novels were used as a supplement to the topic: Dorota Danielewicz’s “Berlin. Przewodnik po duszy miasta” (2013) and “Auf der Suche nach der Seele Berlins” (2014), Andreas Baum’s “Wir waren die neue Zeit” (2016), Chloe Aridjis’ “Buch der Wolken” (2017), Mirna Funk’s “Zwischen Du und Ich” (2021), Irina Liebmann’s “Die Große Hamburger Straße” (2020).