Praktyki wizualne w czasach niepokojów społecznych - problem "sobowtórności"

Rozprawa doktorska poświęcona jest praktykom wizualnym związanym z katastrofą smoleńską. Katastrofa nie jest tu potraktowana jako przełomowe wydarzenie radykalnie przebudowujące życie społeczne, lecz jako przedmiot licznych przedstawień, wyobrażeń i fantazji, za pośrednictwem których negocjowane są hierarchie społeczne i tożsamości polityczne. Celem dysertacji jest przyjrzenie się wybranym obrazom i zespołom praktyk, w których obrazy te uczestniczą. Kryteria wyboru przedmiotów analizy związane były z ich taktyczną użytecznością w kulturowym procesie konstruowania tożsamości politycznych. Samo pojęcie taktyk zostało tu zapożyczone od Michela de Certeau. Podstawowym kontekstem metodologicznym dysertacji są studia nad kulturą wizualną (visual culture studies) – stosunkowo młoda dyscyplina naukowa, zainicjowana i rozwijana głównie w krajach anglosaskich, między innymi przez takich badaczy jak W.J.T. Mitchell czy Nicholas Mirzoeff. Zastosowanie rozpoznań tych teoretyków pozwala na równoprawne potraktowanie z jednej strony obrazów o szerokim zasięgu czy uznawanych za doniosłe, z drugiej zaś – tych tworzonych oddolnie, cyrkulujących wśród niewielkich grup odbiorców. Wśród obrazów omówionych w rozprawie znalazły się: fotografie przedstawiające Donalda Tuska i Władimira Putina na miejscu katastrofy (reprodukowane na okładkach prawicowej prasy oraz używane i przerabiane w licznych memach internetowych), film propagandowy Lider opowiadający o Jarosławie Kaczyńskim, tworzone przez anonimowych użytkowników portalu YouTube filmowe spekulacje na temat przyczyn katastrofy, Smoleńsk w reżyserii Antoniego Krauzego, dokumenty Solidarni 2010 i Krzyż w reżyserii Ewy Stankiewicz. Wszystkie te obraz analizowane są przy tym jako elementy złożonej sfery wizualności, ujmującej także działania o charakterze dyskursywnym i wyobrażeniowym, zmierzające do skonstruowania definicji i granic polskiej wspólnoty. Wiecznie niedokonany status tego zadania określany jest przez zawarty w tytule „problem «sobowtórności»”, który stanowi zarazem konceptualną ramę rozprawy. Ów problem odnosi się przede wszystkim do paradoksalnego statusu polskiej peryferyjności, w której wszelkie próby ustabilizowania tożsamości prowadzą do ustanowienia jej jako wewnętrznego pęknięcia, ujmowanego w dysertacji jako konflikt pomiędzy „zwolennikami normalizacji” a „obrońcami wspólnoty narodowej” (określenia Macieja Gduli). Polska peryferyjna tożsamość jest w tym sensie konstruowana poprzez spotkanie z innym, który znajduje się jednak w samym jej wnętrzu – przyjmując rolę absolutnego wroga czy sobowtóra-prześladowcy. Ten paradoks przejawia się w posmoleńskich praktykach wizualnych, które – po pierwsze – służą ujawnianiu niestosownej, uzurpatorskiej tożsamości owego „wewnętrznego innego” oraz – po drugie – wykluczaniu go ze wspólnoty w celu ochrony jej integralności i absolutnej jedności. Dwudzielna struktura dysertacji odzwierciedla dwutorowy i ambiwalentny charakter tych działań. Koncepcja „sobowtórności” konstruowana jest w rozprawie zarówno z pomocą narzędzi teoretycznych (w szczególności – rozpoznań teorii postkolonialnej), jak i za pośrednictwem tekstów kultury (w tym dzieł literackich i filmowych), zapożyczonych z odrębnych kontekstów i przekonstruowanych w taki sposób, by mogły posłużyć jako figury ilustrujące tę ramę konceptualną.

The dissertation is devoted to visual practices related to the Smolensk catastrophe. The crash of the presidential plane is treated here not as a breakthrough event radically rebuilding social sphere, but as the subject of numerous representations, imaginations and fantasies through which the social hierarchies and political identities are negotiated. The aim of the dissertation is to study selected images and sets of practices in which these images participate. Criteria for choosing subjects of analysis were related to their tactical utility in the cultural process of constructing political identities. The very concept of tactics has been borrowed from Michel de Certeau. The main methodological framework of the dissertation is constituted of methods and tools developed as part of visual culture studies – a relatively young scientific discipline, initiated in the United States by such researchers as W.J.T. Mitchell or Nicholas Mirzoeff. Their diagnoses allow for studying a wide range of images – both these that are considered significant and these labelled as ‘trivial’; ‘artistic’ and ‘vernacular’; cherished by wide and narrow audiences. Hence images discussed in the dissertation include: photographs of Donald Tusk and Vladimir Putin at the crash site (reproduced on covers of right-wing media outlets and reused by creators of numerous internet memes), a political advert Leader about Jaroslaw Kaczyński, videos created by anonymous YouTube users on the causes of the catastrophe, Smolensk feature film directed by Antoni Krauze as well as Solidarni 2010 and Krzyż (The Cross) – documentaries by Ewa Stankiewicz. All these images are analysed as elements of a complex sphere of visuality which includes also discursive and imaginary practices, aimed at constructing the definitions and boundaries of the Polish community. The eternally undone status of this task is diagnosed as the ‘problem of “doubling”’, which constitutes also a conceptual framework for the dissertation. This problem refers primarily to the paradoxical status of the Polish periphery, where all attempts to stabilise identity lead to establishing it as an internal fracture, expressed here as a conflict between "advocates of normalisation" and "defenders of the national community" (these terms were borrowed from Maciej Gdula). The peripheral identity is constructed through a meeting with an interiorised other who is given a role of an absolute enemy or a persecuting double. This paradox manifests itself in post-Smolensk crash visual practices which serve – firstly – to reveal the inappropriate, usurping identity of this "internal other" and – secondly – to exclude it from the community in order to protect its integrity and undivided unity. The structure of the dissertation (consisting of two parts) mirrors the ambivalence and two-fold character of these practices. The concept of ‘doubling’ is constructed here both with the help of theoretical frameworks (in particular – postcolonial theory) and through the texts of culture borrowed from other contexts (including literary and cinematographic works), reconstructed in such a way that they could serve as figures illustrating this concept.