Hegel jako historyk filozofii.O społecznym konstruowaniu poznania

Przedmiotem rozprawy jest koncepcja historii filozofii przedstawiona przez G.W.F. Hegla w Wykładach z historii filozofii. Wprowadzenie dotyczy historycznej rekonstrukcji znaczenia oraz genezy Heglowskiej koncepcji ducha. Zasadnicza treść rozprawy zastała natomiast podzielona na dwie części. Część pierwsza dotyczy Heglowskiego ujęcia antycznej Grecji, podczas gdy część druga skupia się wokół dialektycznego ujęcia epoki nowożytnej. Obie części składają się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy części pierwszej koncentruje się wokół rekonstrukcji Heglowskiej wizji antyku na podstawie zaprezentowanej w Fenomenologii ducha lektury Antygony Sofoklesa. Zgodnie z dialektycznym punktem widzenia konwencja tragiczna stanowiła konieczną postać, pod jaką wyraz znalazły wewnętrzne sprzeczności przednowoczesnej formy uspołecznienia. Antygona to dla autora Fenomenologii opowieść o katastrofalnej w skutkach, niemożliwej do pełnego przeprowadzanie w praktyce, próbie indywidualizacji w warunkach antycznego świata bezpośredniej socjalizacji. Historia filozofii starożytnej zostaje w perspektywie Heglowskiej nieodwołalnie powiązana z powyższą aporią. Z jednej strony dopiero greckie rozumienie wolności umożliwia powstanie namysłu filozoficznego jako praktyki autonomicznej myśli, z drugiej jednak wyznacza ono jej epistemologiczne ograniczenia. Rozdział drugi części pierwszej podejmuje problem dialektycznej metodologii historii filozofii, a także proponowanego przez niemieckiego myśliciela spojrzenia na myśl presokratyków. Program Wykładów z historii filozofii określony może zostać przez interakcję trzech reguł: zasady synchronii, głoszącej, że w myśli danego okresu wyraża się ten sam duch, co w instytucjach społecznych i politycznych, a także formach komunikacji artystycznej i religijnej, zasady paralelizmu, przyjmującej, że historyczny rozwój kolejnych nurtów filozoficznych odpowiada co do zasady pojęciowemu rozwojowi kategorii logicznych, przedstawionemu na kartach Nauki logiki oraz wynikającego z niej przekonania, że postęp w historii filozofii dokonywał się drogą od abstraktu do konkretu. Droga ta polega na przejściu od wyizolowanych, bezpośrednich uogólnień do wewnętrznie zróżnicowanej struktury. Hegel kojarzył ontologię Parmenidesa z abstrakcyjną opozycją bytu i nicości, otwierającą rozważania Nauki logiki, Heraklitejski wariabilizm z kategorią stawania się, a myśl Anaksagorasa z kategorią miary. Trzecim rozdział części pierwszej podejmuje kwestie związane z dialektycznym ujęciem dalszego rozwoju filozofii starożytnej. Zgodnie z Heglowską panoramą dziejów myślenia Sokrates jawi się jako tragiczna postać, której los przypieczętowany został przez niemożliwą dynamikę upodmiotowienia w przednowoczesnym społeczeństwie. W Platonie niemiecki myśliciel dostrzegał odkrywcę zasady zapośredniczenia, poddając zarazem ostrej krytyce antyindywidualistyczny aspekt jego projektu politycznego. Dialektyczna wykładnia Arystotelesa skupia się wokół rozumienia pojęcia energeii jako wewnątrzbytowej aktywności. Tymczasem neoplatońska, emanacyjna wizja absolutu stanowiła według Hegla zapowiedź dialektycznego pojęcia ducha rozwijającego się za pośrednictwem kolejnych eksterioryzacji. Rozdział pierwszy części drugiej skupia się na Heglowskim ujęciu epoki nowożytnej. Zgodnie z dialektycznym punktem widzenia historia epoki nowożytnej oscyluje wokół samorozumienia wolności, które wyrazić można z pomocą formuły bycia u siebie w swoim innym. Luterańska reformacja została opisana w Wykładach z filozofii dziejów jako inicjalne wydarzenie tak rozumianej nowożytności. Rozwój nowożytnej nauki został w Wykładach z filozofii dziejów jako kognitywna próba odnalezienia się podmiotowego rozumu w przedmiotowym porządku przyrody, tak, jak rewolucja francuska stanowiła w świetle dialektycznej wizji historii polityczną próbę realizacji postulatu dezaliencji innobytu. Pojęcie wolności konkretnej wydaje się stanowić centralną kategorię koncepcji państwa nowoczesnego przedstawionej na kartach Zasad filozofii prawa. Wolność konkretna oznacza zniesienie konfliktu między interesem prywatnym a zbiorowym, zarządzającego opozycją indywidualizmu i kolektywizmu, w perspektywie powszechnego uznania, w ramach której jednostka uznaje znaczenie ogólnie obowiązujących praw i zasad współżycia w takiej mierze, w jakiej prawa te i zasady wypływają z uznania partykularnej formy indywidualizacji określającej egzystencję danej jednostki. Dialektyczne społeczeństwo okazuje się zorganizowane we wszystkich zasadniczych wymiarach – począwszy od życia rodzinnego, przez system interakcji ekonomicznych, kończącą na publicznej przestrzeni instytucji państwowych – zgodnie z zasadą wolności konkretnej. Tym samym otwiera się ono na nieskończoną różnorodność nowoczesnych form bytowania. Drugi rozdział części drugiej poświęcony został rekonstrukcji przedstawionych w Wykładach z historii filozofii interpretacji myśli XVII i XVIII stulecia. Siedemnastowieczna metafizyka w duchu Kartezjusza, Spinozy i Leibniza, odczytana w świetle koncepcji dialektycznej, okazuje się próbą dokonania zjednoczenia podmiotu i przedmiotu w abstrakcyjnym języku ontologicznej spekulacji. Hegel dostrzegał w filozofii XVIII stulecia, reprezentowanej w jego ujęciu przez idealizm subiektywny Berkeley'a oraz Hume'a, a także myśl francuskiego oświecenia, wyraz kryzysu projektu spekulatywnej metafizyki. Rekonstrukcja filozofii nowożytnej w perspektywie Wykładów z historii filozofii opierała się na dostrzeżeniu w kolejnych warstwach historycznych myślenia krystalizowanie się zaczątków dialektycznego stylu filozofowania. Rozdział trzeci części drugiej dotyczy rekonstrukcji samowiedzy, jaką klasyczna filozofia niemiecka uzyskała w dziele Hegla. O ile jego zdaniem wczesna filozofia nowożytna przedstawiała przebieg krystalizowania się zaczątków metody dialektycznej, o tyle historia klasycznej filozofii niemieckiej zawierała w sobie proces pełnego jej ustanowienia. W tym kontekście Hegel w szczególności podkreślał Kantowską koncepcję syntezy rozumianej jako strukturalne powiązanie rozmaitości przedstawień, Fichteańską metodę spekulacji pojęciowej oraz Schellingiańską wizję absolutu jako niezróżnicowanej tożsamości podmiotu i przedmiotu. W zakończeniu Wykładów z historii filozofii Hegel przedstawiał własną myśl jako rezultat dotychczasowego procesu dziejów myślenia. Dialektyczna koncepcja historii filozofii zmierzała więc do ukonstytuowania obrazu myślenia nieuchronnie świadomego własnej historyczności, a zarazem zdolnego do poznania przedmiotowej rzeczywistości jedynie za pośrednictwem owego uwikłania w historyczność. W zakończeniu rozprawy podjęty został wątek ujęcia owej koncepcji jako swoistej metafilozofii, opierającej możliwość poznania filozoficznego na idei absolutu jako ducha zyskującego samoświadomość w toku kolejno następujących po sobie, historycznych metamorfoz.

The subject of the dissertation is the concept of the history of philosophy presented by G.W.F. Hegel in Lectures on the History of Philosophy. The introduction is about the historical reconstruction of the meaning and genesis of Hegel's concept of spirit. The main content of the dissertation is divided into two parts. The first part deals with Hegel's approach to Ancient Greece, while the second focuses on the dialectical approach to the modern era. Both parts consist of three chapters. The first chapter of the first part focuses on the reconstruction of Hegel's vision of antiquity based on the reading of Sophocles' Antigone presented in The Phenomenology of Spirit. According to the dialectical point of view, the tragic convention was a necessary form in which the internal contradictions of the pre-modern form of society were expressed. For the author of The Phenomenology, Antigone is a story about a disastrous attempt at individualization in the ancient world of direct socialization, impossible to fully implement in practice. From the Hegelian perspective, the history of ancient philosophy is irrevocably linked to this aporia. On the one hand, the Greek understanding of freedom allowed for the emergence of philosophical reflection as a practice of autonomous thought, but on the other hand, it set its epistemological limitations. The second chapter of the first part addresses the problem of the dialectical methodology of the history of philosophy as well as the approach to the thought of the Pre-Socratics proposed by the German thinker. The program of Lectures on the History of Philosophy may be characterized by the interaction of three rules: the principle of synchrony, which states that the same spirit is expressed in the thought of a given period as in social and political institutions, as well as forms of artistic and religious communication, the principle of parallelism, which states that the historical development of subsequent philosophies corresponds to the conceptual development of logical categories presented in the pages of The Science of Logic and the resulting belief that progress in the history of philosophy was made along the path from the abstract to the concrete. This path involves moving from isolated, direct generalizations to an internally differentiated structure. Hegel associated Parmenides' ontology with the abstract opposition of being and nothingness, which opened the considerations of The Science of Logic, Heraclite's variabilism with the category of becoming, and the thought of Anaxagoras with the category of measure. The third chapter of the first part addresses issues related to the dialectical approach to the further development of ancient philosophy. According to Hegel's panorama of the history of philosophy, Socrates appears as a tragic figure whose fate was sealed by the impossible dynamics of subjectification in pre-modern society. In Plato, the German thinker saw the discoverer of the principle of mediation, while at the same time sharply criticizing the anti-individualistic aspect of his political project. Dialectical interpretation of Aristotle's metaphysics focuses on the understanding of the concept of energeia as an intra-being activity. Meanwhile, the Neoplatonic, emanative vision of the absolute was, according to Hegel, an announcement of the dialectical concept of spirit developing through successive externalizations. The first chapter of the second part focuses on Hegel's approach to the modern era. According to the dialectical point of view, the history of the modern era oscillates around the self understanding of freedom, which can be expressed using the formula of being at home in one's other. The Lutheran Reformation was described in Lectures on the Philosophy of History as the initial event of modernity understood in this way. The development of modern science is presented in Lectures on the Philosophy of History as a cognitive attempt to find subjective reason in the objective order of nature, just as the French Revolution, in the light of the dialectical vision of history, was a political attempt to implement the postulate of the desalination of the other being. The concept of concrete freedom seems to constitute the central category of the understanding of the modern state presented in the pages of Elements of the Philosophy of Right. Concrete freedom means the sublation of the conflict between private and collective interests, which governs the opposition of individualism and collectivism, in the perspective of universal recognition, within which the individual recognizes the importance of generally applicable laws and principles of coexistence to the extent that these laws and principles result from the recognition of a particular form of individualization. A dialectical society turns out to be organized in all fundamental dimensions – starting from family life, through the system of economic interactions, and ending with the public space of state institutions – following the principle of concrete freedom. Thus, it opens up to the infinite diversity of modern forms of existence. The second chapter of the second part is devoted to the reconstruction of the interpretations of 17th and 18th-century thought presented in Lectures on the History of Philosophy. Hegel saw in the philosophy of the 18th century, represented in his approach by the subjective idealism of Berkeley and Hume, as well as the thought of the French Enlightenment, an expression of the crisis of the project of speculative metaphysics. The reconstruction of modern philosophy from the perspective of Lectures on the History of Philosophy was based on noticing the crystallization of the beginnings of a dialectical style of philosophizing in subsequent historical layers of thinking. The third chapter of the second part concerns the reconstruction of self-knowledge that Classical German Philosophy obtained in the works of Hegel. While, in his opinion, early modern philosophy represented the course of the crystallization of the beginnings of the dialectical method, the history of Classical German Philosophy contained the process of its full establishment. In this context, Hegel particularly emphasized the Kantian concept of synthesis understood as the structural connection of a variety of representations, the Fichtean method of conceptual speculation, and the Schellingian vision of the absolute as the undifferentiated identity of subject and object. At the end of his Lectures on the History of Philosophy, Hegel presented his thought as the result of the previous process of the history of philosophy. The dialectical concept of the history of philosophy aimed to constitute an image of thinking that is inevitably aware of its historicity and at the same time capable of knowing the objective reality only through this involvement in historicity. The conclusion of the dissertation raises the topic of approaching this concept as a kind of metaphilosophy, basing the possibility of philosophical knowledge on the idea of the absolute as a spirit gaining self-awareness in successive historical metamorphoses.