Запрыгоньванне лiтаратуры на Беларусi: тэорыя i практыка навамоўя

Niniejsza rozprawa analizuje, w jaki sposób dzięki nowomowie dominującej w Związku Radzieckim, doszło do zniewolenia literatury na Białorusi. Zniewolenie literatury postrzegano jako splecioną zależność a) literatury od władzy komunistycznej; b) Mińska od Moskwy i c) estetyki od aktualnej polityki radzieckiej. Nowomowa to język partii komunistycznej, która kreuje człowieka radzieckiego (komunistyczne drukarstwo / print-communism). Nowomowa na Białorusi została w niniejszej pracy przeanalizowana jednocześnie na trzech poziomach: materialno-archiwalnym (statystyka materiałów drukowanych), performatywnym (sylwetki przywódców-mówców) i tekstowym (sowietyzmy w utworach, wizerunki przywódców i wrogów). Dokonano analizy utworów literackich służących władzy i przejmujących jej język, odnotowano przejawy nowomowy na Białorusi za prezydentury Aleksandra Łukaszenki oraz pokazano transformację radzieckiego kanonu „broń służy książce” w schemat „broń jest książką”. W pierwszej części rozprawy nowomowa została ujęta jako zjawisko epoki druku, zostały omówione jej cechy i funkcje. Na podstawie obszernego materiału została pokazana obecność nowomowy w literaturze białoruskiej. Nowomowa kreuje człowieka radzieckiego a) na poziomie przestrzeni (toponimia); b) na poziomie ciała jako elementu manifestacji komunistycznej; c) świadomości – tu istotną rolę odgrywają kolektywne praktyki czytelnicze. Wyodrębniono czternaście uniwersalnych cech nowomowy oraz dwie cechy specyficznie białoruskie (rusyfikacja i przedruk). Do znanych już cech (manicheizm, wrogocentryzm, eschatologia, fetyszyzm, selektywność, nieprecyzyjność, arbitralność, magiczność, addytywność – z kultury oralnej – rytualność, idiomatyczność, serwilizm) autor przedstawionej rozprawy dodał „tragizm optymistyczny” i „zniewolony śmiech”. Rzeczy tragiczne i komiczne nowomowa wpisuje w schematy służące władzy komunistycznej. Śmiech zniewolony to a) śmiech hierarchiczny; b) śmiech bytów redukowanych; c) śmiech na rozkaz; d) śmiech towarzyszący morderstwu; e) śmiech na serio. Byt redukowany to różnorodność, która została sprowadzona do czegoś jednego. Pojęcie śmiechu zniewolonego pozwala wydedukować wszystkie cechy nowomowy z wrogocentryzmu i bytów redukowanych. W rozdziale „Zniewolenie w czasie” zostały zanalizowane zmiany nowomowy w trzech aspektach: a) materialnym (statystyka druków); b) strukturalno-rytualnym (tematy w szkolnych podręcznikach, nowomowa w zbiorach poezji, wystąpienia na kongresach partyjnych) oraz c) taktycznym (zachowania komunistów i pisarzy). Zbadano też, w jaki sposób nowomowę przyswajają uczniowie i pisarze (Arkadź Kulaszou, Zmitrok Biadula). Pokazano, iż nowomowa przeszła przez trzy wielkie fazy rozwojowe (i podobne mikrocykle w krótszych periodach): rozrost (do lat 30.), porządkowanie (do lat 50.) i upadek. Fazy te odpowiadają zmianom materialnym (liczba książek, w których można odnaleźć nowomowę, objętość referatów partyjnych), strukturalno-rytualnym (treści w podręcznikach, nowomowa w wierszach, hasła w referatach) oraz zmianom dominujących taktyk pisarskich (twórcze uczestniczenie, służenie władzy, dystansowanie się od niej). Po osiągnięciu całościowości rytualnej (w fazie lub mikrocyklu) w cieniu nowomowy pojawia się nowy podmiot – refleksyjny poeta, milczący czytelnik-uczeń, postać z kongresu partyjnego. Wraz z nowymi podmiotami nowomowa chwilowo – lub na zawsze – traci swoją moc. Trzeci rozdział poświęcony jest Trybunie, czyli wybranemu miejscu aktywności werbalnej, gdzie książka nabiera mocy performatywnej. W kanonie komunistycznym broń służy książce, ale z czasem pierwiastek militarny przejmuje nad nią kontrolę (w ZSRR kosztem książki, a w PRL broń odzyskuje swoją pozycję bez odrzucenia książki). Istnieją tu również trzy etapy funkcjonowania Trybuny wraz z odpowiadającymi im mikrocyklami: instalacja Trybuny (Lenin), ekspansja Trybuny (Stalin i Chruszczow) i etap upadku. Na podstawie analizy materiału wizualnego można zauważyć, że instalacja i ekspansja Trybuny są kojarzone z otwartymi gestami (wyciągniętymi rękami) przywódców – w schyłkowym okresie, gdy performatywna moc księgi komunistycznej słabnie, gesty zanikają. Tekstowe, materialne i performatywne aspekty nowomowy są ze sobą ściśle powiązane: najpierw przywódcy stają się pomnikami w wierszach, potem to samo dzieje się z ich sylwetkami w podręcznikach, a kiedy na kongresie komunistycznym wizerunek praojca-Lenina zostaje pozbawiony gestów i odsunięty na margines, znika również sama władza komunistyczna. Białoruscy komuniści, zarówno na poziomie gestów, jak i retoryki, z czasem tracą swoją podmiotowość i są dosłownie wypierani z głównej mównicy przez pisarzy. Najważniejszym osiągnięciem pracy jest ustalenie związku między dynamiką strukturalno-rytualną nowomowy, liczbą osób przy Trybunie (członkowie Komitetu Centralnego Partii, pisarze, prezydium), wizerunkiem mównicy – z jednej strony, a przewrotami politycznymi – z drugiej. Ten związek ma potencjał predykcyjny. W ostatnim rozdziale dowiedziono, iż mimo że Aleksandr Łukaszenka powtarza rytuały radzieckie, obecnie na Białorusi istnieją tylko rudymenty nowomowy, osłabione przez kulturę multimedialną. Wizerunki Łukaszenki-oratora różnią się od komunistycznych: gesty są zamknięte, a zamiast sprzężenia przywódcy i mas pojawiają się narcystyczne obrazy, gdzie źródłem władzy Łukazenki jest sam Łukaszenka. Na zebraniach pojawiają się ekrany, konserwatyści łączą swoje książki z widowiskami, a oficjalni pisarze (rekrutujący się spośród byłych funkcjonariuszy milicji) piszą w stylu kojarzącym się z filmami wojennymi bardzo niskiej klasy. Ale nowomowa pozostawia po sobie przestrzeń z językiem rosyjskim, zbliżonym do języka Trzeciej Rzeszy. W tej przestrzeni nadal obecne są białoruskie książki Zmitraka Biaduli, Kuźmy Czornego, Janki Kupały, Jakuba Kołasa, Iwana Meleża, Iwana Szamiakina i Arkadzia Kulaszowa, choć twórczość tych pisarzy jest ujmowana pod nowym kątem.

This dissertation examines how the newspeak, which was ubiquitous in the Soviet Union, enslaved literature in Belarus. By “enslavement of literature” we mean the threefold dependence of a) literature on Communist power; b) Minsk on Moscow and c) aesthetics on current Soviet policies. Newspeak is the language of the Communist Party that creates the Soviet man (print- communism). Newspeak in Belarus was examined simultaneously on three levels: material (print statistics), performative (images of leaders-speakers) and textual (sovietisms in works, images of leaders and enemies). Power-serving literary works are analyzed, vestiges of newspeak in presidential Belarus are traced, and the transformation of the Soviet canon of “weapon at the service of a book” into the pattern of “weapon is a book” is shown. In the first part of the dissertation newspeak was analyzed as a phenomenon of the print age, its features and functions were characterized. A large amount of material testifies to the presence of newspeak in Belarusian literature. Newspeak creates the Soviet man a) at the level of space (toponymy); b) at the level of the body, as an element of communist manifestation; c) at the level of consciousness, where collective reading practices play an important role. There are fourteen universal features of newspeak and two features that are specifically Belarusian (russification and reprinting). To the already known features (Manichaeism, enemy-centricity, eschatologism, fetishism, selectivity, imprecision, arbitrariness, magic, additivity (from oral culture), ritualism, idiomaticity, servility) the author added “optimistic tragedy” and “enslaved laughter”. Newspeak subordinates tragic and comic things to communist power. Enslaved laughter is a) hierarchic laughter; b) laughter of reduced being; c) laughter on command; d) laughter accompanying murder; e) serious laughter. A reduced being is a variety that has been reduced to something single. The concept of enslaved laughter makes it possible to deduce all the features of newspeak from enemy-centricity and the reduction of beings. The next chapter, “Enslavement over Time”, analyzes changes in newspeak in three aspects: a) material (print statistics); b) structural-ritual (themes in school textbooks, newspeak in poetry collections, declamations at party congresses); and c) tactical (behavior of communists and writers). It was studied how newspeak was internalized by pupils and writers (Arkadź Kulašoǔ / Arkadi Kuleshov, Zmitrok Biadula). It is shown that newspeak underwent three major phases (and similar micro-cycles over short distances): proliferation (until the 1930s), crystallization (until the 1950s), and decline. These phases correspond to material changes (number of books containing newspeak, size of party reports), structural-ritual changes (topics in textbooks, newspeak in poems, slogans in communist’s papers), and changes in dominant writing tactics (creative participation, serving the authority, separating from authority). Once ritual completeness is achieved (in a phase or micro- cycle), a new subject appears in the shadow of the newspeak – a reflexive poet, a silent reader- pupil, a party congress figure. With the new subjects, the newspeak temporarily – or permanently – weakens. The third chapter is devoted to the Tribune – the chosen place of verbal activity where the book acquires performative power. In the communist canon, weapon serves the book, but over time the military begins to take control of it (in the USSR it happened by minimization of book’s presence, and in communist Poland without rejecting the book). There are also three stages of the Tribune with corresponding micro-cycles: the installation of the Tribune (Lenin), the expansion of the Tribune (Stalin and Khrushchev), and the fall of the Tribune. In the images, at the stage of installation and expansion of the Tribune leaders are associated with open gestures (outstretched hands); at the stage of decline, when the performative power of the communist book fades, the gestures disappear. The textual, material and performative aspects of newspeak are intertwined: first, the leaders are monumentalized in poems, then the same happens to the images in textbooks, and when, at a communist congress, the image of the legendary forefather Lenin is stripped of gestures and marginalized, communist power itself disappears. Belarusian communists, both at the level of gestures and rhetoric, lose their subjectivity over time and are literally kicked out of the main Tribune by the writers. The most important achievement of the work is the demonstration of the relationship between the structural-ritual dynamics of newspeak, the number of people near the Tribune (members of the Party Central Committee, writers, the Bureau), the image of the Tribune – on the one hand, and political upheaval – on the other. This possesses predictive potential. In the last chapter it’s argued that although Lukashenka repeats Soviet rituals, newspeak in Belarus, weakened by multimedia culture, is just rudimentary. Lukashenka-as-orator images differ from communist ones: gestures are closed, and narcissistic images appear instead of leader-mass spirals, where the source of Lukashenka’s power is Lukashenka himself. During presidential assemblies, large screens are used, conservatives combine their books with shows, and official writers (formerly militiamen) write as if they were making trash movies about the war. Newspeak, however, leaves the legacy the Russian-language space, which resembles the language of the Third Reich. Belarusian books by Zmitrok Biadula, Kuźma Čorny, Yanka Kupala, Yakub Kolas, Ivan Melezh, Ivan Shamiakin, and Arkadź Kulašoǔ, whose works are read from a new angle, are still present in this space.

РЭЗЮМЭ У дысертацыі разглядаецца, як праз навамоўе, што панавала ў Савецкім Саюзе, адбывалася запрыгоньванне літаратуры на Беларусі. Пад „запрыгоньваннем” разумеецца пераплеценая залежнасць a) літаратуры ад камуністычнай улады b) Мінску ад Масквы c) эстэтыкі ад актуальнай савецкай палітыкі. Навамоўе – мова Камуністычнае партыі, што стварала савецкага чалавека (друкавальны камунізм / print-communism). Навамоўе на Беларусі даследаванае адначасова ў трох формах: матэрыяльнай (статыстыка друку), перфарматыўнай (выявы правадыроў-аратараў) і тэкстуальнай (саветызмы ў творах, вобразы ворагаў і правадыроў). Праведзены аналіз літаратурных твораў, што абслугоўваюць уладу і пераймаюць ейную мову, адсочаныя рэшткі навамоўя ў прэзідэнцкае Беларусі і паказаная трансфармацыя савецкага ўзору „зброя на службе кнігі” ў форму „зброя ёсць кнігай”. У першым раздзеле дысертацыі аналізуецца навамоўе, як з’ява эпохі друку, прыводзяцца ягоныя рысы і функцыі. На вялікім матэрыяле даказваецца прысутнасць навамоўя ў беларускай літаратуры. Навамоўе стварае савецкага чалавека a) на ўзроўні прасторы (тапаніміка); b) цела – як элементу на камуністычнае дэманстрацыі; c) свядомасці, дзе важную ролю граюць калектыўныя чытацкія практыкі. Вылучаныя 14 агульных рыс навамоўя і 2 беларускія (русіфікацыя і перадрук). Да ўжо вядомых рыс (маніхеізм, ворагацэнтрызм, эсхаталагізм, фетышызм, селектыўнасць, недакладнасць, адвольнасць, магічнасць, рытуальнасць, неперакладальнасць, сервілізм – і адытыўнасць з культуры аральнай) дададзеныя „аптымістычны трагізм” і „запрыгонены смех” (аўтарскія прапановы). Навамоўе падпарадкоўвае трагічнае і камічнае камуністычнай уладзе. Запрыгонены смех – гэта a) смех іерархічны, b) рэдукаваных бытаў, c) смех на загад, d) смех, што суправаджае забойства, e) смех сур’ёзны. Рэдукаваны быт – разнастайнасць, зведзеная да чагосьці аднаго. Канцэпт запрыгоненага смеху дазваляе вывесці ўсе рысы навамоўя з ворагацэнтрызму і рэдукцыі бытаў. У наступным раздзеле „Запрыгоньванне ў часе” даследуюцца змены навамоўя ў трох аспектах – a) матэрыяльным (статыстыка друку); b) структурна-рытуальным (тэмы ў школьных чытанках, навамоўе ў зборніках вершаў, дэкламацыі на партыйных з’ездах); і c) тактычным (паводзіны камуністаў і пісьменнікаў). Аналізуецца, як навамоўе засвойваецца школьнікамі і пісьменнікамі (Аркадзь Куляшоў, Змітрок Бядуля). Паказана, што навамоўе прайшла праз тры вялікія фазы (і адпаведныя мікрацыклы, што паўтараліся на кароткай дыстанцыі): фазу разрастання (да 1930-ых гадоў), упарадкавання (да 1950-ых гадоў) і заняпаду. Фазам адпавядаюць матэрыяльныя змены (колькасць кніг з навамоўем, памеры партыйных дакладаў), структурна-рытуальныя змены (тэмы ў падручніках, навамоўе ў вершах, заклікі ў дакладах) і змены пісьменніцкіх тактык (творчы ўдзел, абслугоўванне ўлады, адасабленне ад яе). Калі навамоўе дасягае рытуальнай завершанасці (у вялікае фазе ці мікрацыкле), то ў ягонае засені паўстае новы суб’ект – паэт, які рэфлексуе, маўклівы чытач-школьнік ці персанаж партыйнага з’езда. З новымі суб’ектамі навамоўе часова – ці назаўжды – занепадае. Трэці раздзел прысвечаны трыбуне – выбранаму месцу вербальнай актыўнасці, дзе кніга набывае перфарматыўную моц. У камуністычным каноне зброя служыць кнізе, але з цягам часу мілітарны пачатак бярэ верх (у СССР коштам кнігі, а ў ПНР зброя вяртае пазіцыі без шкоды кнізе). Маюцца і тры стадыі трыбуны з адпаведнымі мікрацыкламі: усталявання трыбуны (Ленін), экспансіі трыбуны (Сталін і Хрушчоў) і ейнага заняпаду. На выявах усталяванню і экспансіі трыбуны адпавядаюць адкрытыя жэсты (выцягнутыя рукі) кіраўнікоў; трыбуна занепадае, калі жэсты знікаюць. Тэкстуальныя, матэрыяльныя і перфарматыўныя чыннікі навамоўя знітаваныя: спачатку ў вершах правадыры пераўтвараюцца ў помнікі, далей тое ж адбываецца на выявах у падручніках, а калі на камуністычным з’ездзе вобраз першапродка-Леніна пазбаўляецца жэстаў і яго адсоўваюць убок, знікае і сама камуністычная ўлада. Беларускія камуністы, як на ўзроўні жэстаў, так і на ўзроўні рыторыкі з цягам часу трацяць суб’ектнасць і іх літаральна выштурхоўваюць з галоўнай трыбуны пісьменнікі. Найважнейшае дасягненне працы – выяўленне сувязі паміж структурна- рытуальнымі зменамі навамоўя, колькасцю людзей пры трыбуне (члены Цэнтральнага камітэту партыі, пісьменнікі, прэзідыум), выглядам трыбуны – і палітычнымі закалотамі. Гэтая заканамернасць мае прагнастычны патэнцыял. У апошнім раздзеле даказваецца, што хаця Аляксандр Лукашэнка капіруе савецкія рытуалы, ад навамоўя ў Беларусі засталіся парэшткі, аслабленыя мультымедыйнай культурай. Рэпрэзентацыі Лукашэнкі-аратара адрозніваюцца ад камуністычных: жэсты замкнёныя, а замест спіраляў правадыра і масы – нарцысічныя вобразы, дзе крыніцаю ўлады Лукашэнкі ёсць сам Лукашэнка. На сходах з’явіліся экраны, кансерватары суправаджаюць свае кнігі відовішчамі, а афіцыйныя пісьменнікі (з былых міліцыянтаў) пішуць, быццам здымаюць трэш-фільмы пра вайну. Але навамоўе пакідае за сабой прастору з рускаю мовай, якая набліжаецца да мовы Трэцяга Рэйху. У гэтай прасторы яшчэ застаюцца беларускія кнігі Змітрака Бядулі, Кузьмы Чорнага, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Івана Мележа, Івана Шамякіна, Аркадзя Куляшова, на чыю творчасць кінуты новы позірк.