Wizje cielesności w czeskiej literaturze nieoficjalnej z lat 1946-1989. Analiza zjawiska na przykładzie wybranych utworów Egona Bondy’ego

Przedmiotem rozprawy jest analiza zagadnienia cielesności w literaturze nieoficjalnej w Czechosłowacji w latach 1946-1989 na podstawie wybranych utworów Egona Bondy’ego. Zakres analizowanych tekstów ograniczono do poezji autora, choć czasem kontekstualnie przywoływana jest także jego proza, a także dorobek filozoficzny. Uczynienie Bondy’ego postacią reprezentatywną dla stosunku „podziemia” literackiego do kwestii cielesności wynikało zarówno z tego, jak ważną był on osobą dla tego środowiska, jak i z faktu, że temat ciała właśnie w jego projekcie człowieka był szczególnie doniosły i przełożył się na stałą obecność tego zagadnienia w jego tekstach literackich. W czeskiej praktyce krytyczno – liteackiej poezja Egona Bondy’ego, pomimo jej niezwykłego bogactwa, rozpatrywana jest głównie w kategoriach pewnego zjawiska kulturowego i wciąż traktowana pozostaje jako element większej całości, jaką był czeski underground. Podkreśla się związki twórcy z zespołem muzycznym The Plastic People of the Universe, buntowniczą postawę, obrazoburczy i prześmiewczy charakter jego utworów oraz ich „dokumentalny” walor. I rzeczywiście, czeski poeta często posługuje się liryką wyznania, pisze o własnych doświadczeniach, odwołuje się do wydarzeń politycznych w komunistycznej Czechosłowacji, niejednokrotnie krytycznie odnosi się do społeczeństwa, jego sposobu życia oraz wartości, narzucanych przez władze. Wymiar kontekstualny, autobiograficzny i historyczny przysłania nieco ten aspekt twórczości Bondy’ego, który odnosi się do jego projektu człowieka. Projektu, który jest pełen sprzeczności i dramatycznych zwrotów w prezentowaniu natury ludzkiej egzystencji, w tym tego, co dotyczy cielesności. Na ten właśnie aspekt staram się zwrócić uwagę. Twórca do dziś uważany jest za „duchowego przewodnika” czeskiego undergroundu – o tej opinii zadecydowało nie tylko jego dzieło, ale i biografia. Jak wielokrotnie podkreślam w niniejszej pracy, poezja Bondy’ego jest jednak efektem autokreacji oraz świadomych zabiegów, mających na celu stworzenie wokół siebie swego rodzaju mitu. Fakt ten szerzej opisał Oskar Mainx w jedynej do tej pory monografii, w całości poświęconej twórczości poetyckiej Bondy’ego, Poezje jako mýtus, svědectví a hra. Kapitoly z básnické poetiky Egona Bondyho (Ostrava, 2007). Mimo wyrazistej legendy sam Bondy jest postacią pełną sprzeczności – z jednej strony bowiem wciela się w rolę surowego sędziego społeczeństwa, z drugiej natomiast ciąży na nim wieloletnia współpraca z Stb (Státní bezpečnost). Do dziś badacze jego twórczości zastanawiają się, czy decyzja o donoszeniu na innych przedstawicieli kulturowego podziemia wynikała bardziej z wygodnictwa, strachu, czy też głęboko zakorzenionej w nim marksistowskiej ideologii, skłaniającej go do zwalczania ideowych przeciwników niegodnymi środkami. W kontekście tych pytań można nawet postawić tezę, że przedstawienie „szarego człowieka”, zastraszonego i chcącego żyć wygodnie, to także przewrotny autoportret twórcy. Choć o tym tchórzliwym konformiście pisał zawsze jako o „innym” i często z chorobliwą nienawiścią. „Sprzeczność” jest pojęciem, charakteryzującym generalnie twórczość literacką oraz idee filozoficzne Bondy’ego. W kolejnych dziesięcioleciach zaobserwować można, że motywy stale powracające w jego poezji ukazują się wciąż w nowych odsłonach, a stosunek autora do nich jest zmienny i niestabilny. Dotyczy to nie tylko ciała, które jest dla podmiotu niekiedy niezbędnym warunkiem doświadczania rzeczywistości, innym zaś razem upokarzającym „workiem odchodów”, materią, od której pragnie się on wyzwolić. Pełen dyferencji i antynomii jest także stosunek pisarza do samego siebie: waha się od samouwielbienia aż po fizyczną odrazę. To samo dotyczy świata, a wreszcie zagadnienia „Boga”. Tematykę cielesności umieściłam w centrum mojej pracy także ze względu na długotrwałe wykluczenie jej z oficjalnego dyskursu czeskiej kultury. To właśnie ona stanowiła tabu, które łamali twórcy undergroundu. Była dla nich polem walki między tym, co oficjalne i „dozwolone” przez władzę oraz tym, co stanowi „ciemną materię” życia. W swojej poezji Bondy ukazuje, że nawet tego, co najbardziej prywatne, nie da się wydzielić i uchronić, bowiem polityka przeniknęła do intymnej sfery życia obywatela Czechosłowacji, a w konsekwencji ustanowiła kontrolę także nad jego ciałem. Charakterystyczną cechą ukazywania przez Bondy’ego cielesności jest przedstawianie głównie jej „ciemnej strony”: uwikłaniu w fizjologię i śmierć. Erosowi towarzyszy Thanatos, nawet młode ciało wyniszczone jest przez chorobę i alkoholizm, nad miłosnymi uniesieniami nieustannie krąży widmo śmierci. Wskazane motywy stanowią punkt wspólny różnych autorów wydawanych w samizdacie. By pokazać też ponadindywidualny wymiar dyskursu na temat cielesności, niejednokrotnie utwory Bondy’ego konfrontuję z twórczością tych, z którymi był on – niekiedy osobiście – związany. Mam na myśli przede wszystkim Honzę Krejcarovą, z którą utrzymywał wieloletnią relację o charakterze erotycznym (co ujawnia literacka korespondencja dwojga kochanków). W rozprawie pojawiają się też postaci Zbyňka Havlíčka, Milana Kocha, czy Ivana Martina Jirousa. Pracę podzieliłam na sześć rozdziałów, których dopełnieniem są Varia, funkcjonujące jako zakończenie. Pierwszy, a jednocześnie najbardziej obszerny rozdział (Archeologia cielesności. Juwenilia Egona Bondy’ego) poświęcony został utworom z lat 1947-1953, w których Bondy formuje swoją poetykę. Choć jej korzenie tkwią w surrealizmie, poeta stopniowo wyzbywał się metaforyzacji, tworząc swoją własną formę wypowiedzi (totální realismus), w której w jezyk potoczny, momentami wulgarny, wtrącał elementy charakterystyczne dla poetyki socrealizmu. W kolejnych dwóch rozdziałach (Ciało wobec transgresji oraz Natura ciała – ciało w naturze) uwagę poświęcam tematyce ciała erotycznego oraz przekraczania przez Bondy’ego (oraz między innymi Honzę Krejcarovą) seksualnych granic przyjętych w kulturze. Rozdział czwarty (Ciało wobec niewiadomego) stanowi swego rodzaju przejście między tematyką seksualności i eschatologii – koncentruję się w nim na zagadnieniach filozoficznych, które Bondy poruszał w swojej poezji. Mam tutaj na myśli między innymi ontologię, której poeta poświęcił swoją rozprawę doktorską (Útěcha z ontologie, 1967) i w której skupiał się między innymi za uwikłaniu jednostki w materię (a co za tym idzie, w cielesność). Ostatnie dwa rozdziały (Kryzys ciała i Cielesność śmierci) dotyczą zagadnień granicznych: choroby, wyniszczenia ciała, uwikłanego w nałogi, przemian ciała i jego śmierci. Niebagatelne znaczenie w tym kontekście ma perspektywa podmiotu lirycznego, który wchodząc w dojrzałość postrzega swoje ciało jako „ciało starca” i w którego życiu przeżywanie śmierci własnej i bliskich stanowi tematyczną dominantę. Ostatnia część pracy, Varia, to dopełnienie motywów, które pojawiały we wczesnej poezji twórcy, a które swoje rozwinięcie znalazły w utworach z lat siedemdziesiątych oraz osiemdziesiątych. W tej części rozwijam temat współpracy z zespołem The Plastic People of the Universe oraz znajomość z Ivanem Martinem Jirousem, które to kontakty wpłynęły na charakter wypowiedzi lirycznej Bondy’ego u schyłku jego poetyckiej aktywności. Wieloznaczność i niespójność sądów wyrażonych w omawianej poezji sprawia, że Bondy stawia badacza przed wieloma pytaniami, które do dziś zostają nierozwikłane. Obok wspomnianych już problemów z interpretacją motywów współpracy z StB nurtującym zagadnieniem jest problem autobiografizmu. Choć w poezji Bondy’ego znaleźć można mnóstwo odniesień do jego życia, podkreślić raz jeszcze należy, że artysta stosował niejednokrotnie zabieg literackiej „kreacji”. Wiele wątpliwości budzi również poezja „autotematyczna”, pisana – jak twierdzi Bondy-podmiot liryczny – pod wpływem używek, w tym – alkoholu. Podobne pytania pojawiają się również przy okazji omawiania literackiej korespondencji z Honzą Krejcarovą – czytelnik może bowiem odnieść wrażenie, że romans rozgrywa się bardziej w sferze twórczej imaginacji niż realnego życia. Niełatwo oprzeć się wrażeniu, iż autor prowadzi z odbiorcą swoistą „grę”. W celu zaszokowania go wielokrotnie przekracza granicę społecznego i estetycznego tabu, nieustannie ironizuje, wprowadza język potoczny, często wręcz wulgarny i ukazuje dosadne obrazy cielesnego życia, nie wahając się grać z kulturową kategorią wstrętu. Niniejsza praca pozostawi wiele otwartych pytań, a może też otworzy nowe. Świadczy to jednak o tym, jak wielopłaszczyznowa jest omawiana twórczość i jak wiele jeszcze pozostało w jej kwestii do interpretacji i odkrycia.

The subject of the dissertation is the analysis of the issue of corporeality in unofficial literature in Czechoslovakia in the years 1946-1989 based on selected works by Egon Bondy. Although the scope of the analyzed texts is limited to the author's poetry, I also refer to his prose and philosophical achievements in various contexts. The fact that Bondy was made a figure of the Czech underground as representative of the subject of corporeality resulted from two factors. In the first place, how important his character was to this milieu. Secondly, the subject of the body was particularly important in his literary project. Egon Bondy's poetry, despite its extraordinary variety, is considered mainly in terms of a certain cultural phenomenon and is still treated as part of a larger cultural movement, which was the Czech underground. Cultural studies emphasize the artist's relationship with The Plastic People of the Universe, the iconoclastic and sarcastic nature of his works, and their 'documentary' value. Indeed, the Czech poet often writes about his own experiences, refers to political events in communist Czechoslovakia, and is often critical of society, its way of life, and the values imposed by the authorities. This contextual, autobiographical, and historical dimension obscures the phenomenon of Bondy's work as a specific human project, which is full of contradictions and dramatic turns in presenting human existence. I am trying to draw attention to this aspect. The artist is still considered a spiritual guide of the Czech underground. This opinion was determined not only by his work but also by his biography. As I emphasize many times in this dissertation, Bondy's poetry is the effect of his self-creation and conscious efforts aimed at creating a kind of myth around him. This fact was described in more detail by Oskar Mainx in the only monograph so far focused entirely on Bondy's poetry, Poezje jako mýtus, svědectví a hra. Kapitoly z básnické poetiky Egona Bondyho (Ostrava, 2007). Despite the expressive legend, Bondy himself is a figure full of contradictions - on the one hand, he plays the role of the "moral sense" of society, and on the other hand, he cooperated with State Security (Státní bezpečnost) for many years. To this day, researchers of Bondy's work wonder whether the decision to report on other representatives of the cultural underground was more due to convenience, fear, or a deeply rooted in Marxist ideology. It can be concluded that the presentation of an intimidated common man who wishes to live comfortably, is at the same time, a deceitful self-portrait of the artist. 'Contradiction' is a concept that characterizes Bondy's literary work and philosophical ideas in general. It can be observed that the motifs constantly recurring in his poetry in the following decades appear in a new way and the author's attitude to them is volatile. This situation applies not only to the realm of corporeality but also to spirituality. Having a body is a condition for experiencing reality. On the other hand, the body can be seen as a humiliating 'bag of excrement' and as a matter from which the subject wants to free himself. The writer's attitude towards himself is also full of antinomies: it ranges from self-love to physical disgust. The same doubts apply to the world, and finally to the issue of 'God'. I have placed the subject of the body at the centre of my work due to its long-term exclusion from official discourse. For underground artists, it was a battleground between what was 'allowed' by the authorities and what constitutes the 'dark matter' of life. In his poetry, Bondy shows that what is private cannot be separated and protected from what is political. Politics penetrated the most intimate sphere of the life of a Czechoslovakian citizen, and thus established control over his body. The important thing is that the poet shows mainly the 'dark' side of corporeality: sexuality is associated with transgression, and Eros is accompanied by Thanatos. Bondy shows a young body devastated by disease and alcoholism. The spectre of death lurks over his confessions of love. The indicated motifs are the contact point of various authors published in samizdat. Therefore, I often confront Bondy's works with the works of the other artists with whom he was - sometimes personally - associated. These artists include, first of all, Honza Krejcarová, with whom he maintained a long-term love relationship. The dissertation also includes figures such as Zbyňek Havlíček, Milan Koch, and Ivan Martin Jirous. The work is divided into six chapters, complemented by Varia. The most extensive is the first chapter (Archeology of the Corporeality. Juwenilia by Egon Bondy), devoted to the works from 1947-1953, in which Bondy forms his poetics. Although the roots of this poetics are in surrealism, the poet gradually abandoned metaphor, creating his own form of expression (totální realismus), in which he mixed colloquial language with the convention of socialist realism. In the next two chapters (Body against transgression and Nature of the body - body in nature) I focus my attention on the subject of the erotic body in Egon Bondy’s poetry. The fourth chapter (Body against the unknown) is a kind of transition between the themes of sexuality and eschatology. In this part, I concentrate on the philosophical issues that Bondy raised in his work. One of them is ontology, which was the subject of the author's doctoral dissertation (Útěcha z ontologie, 1967) and in which he focused on the entanglement of the individual in the matter (and thus also corporeality). The last two chapters (The Crisis of the Body and the Corporeality of Death) deal with the issues of transience: disease, exhaustion of the body, addictions, changes in the body, and its death. The perspective of the lyrical subject is interesting: a young man perceives his body as an 'old man's body'. Death is ubiquitous in his life: he has been suffering from cancer of the digestive system for many years. The last part of the work, Varia, complements the motifs that appeared earlier, and which were developed in late poetry by Egon Bondy: from the seventies (when prose took the dominant position in his work) and the eighties. There I elaborate on the topic of Bondy’s cooperation with The Plastic People of the Universe and his acquaintance with Ivan Martin Jirous (aka Magor), which influenced the poet's aesthetics of his final lyrical work. Egon Bondy's poetry is characterized by its ambiguity and incoherence. Apart from problems with interpretation, there is also the problem of autobiographism. Although in Bondy's poetry there are many references to his life, it should be emphasized that the artist often used the technique of literary creation. 'Autothematic' poetry, written - as Bondy claims - under the influence of stimulants, including alcohol, raises many doubts. Similar questions also arise when discussing the literary correspondence with Honza Krejcarová. The reader may get the impression that the romance takes place more in the sphere of creative imagination than in real life. It is difficult to resist the impression that the author is playing a kind of game with the recipient. To shock him, he crosses the border between the sacred and the profane, uses irony, and introduces colloquial, often even vulgar language. This work will leave many open questions as well as open up new ones. It proves, however, how multifaceted Egon Bondy’s work is and how much remains to be analyzed about it.