Kant a judeochrześcijaństwo w kontekście oświecenia niemieckiego

Dysertacja podejmuje temat judeochrześcijaństwa w myśli Immanuela Kanta w kontekście filozofii i teologii niemieckiego oświecenia. Obejmuje wszystkie trzy etapy niemieckiego oświecenia, zgodnie z ogólnie przyjętym podziałem na Frühaufklärung – wczesne oświecenie (ok. 1680-1730), Hochaufklärung – dojrzałe oświecenie (ok. 1730-1770) i Spätaufklärung – późne oświecenie (ok. 1770-1800). Ten ostatni etap, będący okresem wzmożonej aktywności pisarskiej Kanta, jest głównym przedmiotem podjętych tutaj badań. Oprócz tego uwzględniono autorów starożytnych, istotnych z punktu widzenia celu niniejszej pracy (m.in. Marciona), autorów nowożytnych (Spinozę) oraz reprezentujących angielskie oświecenie (głównie Thomasa Morgana). Przez „judeochrześcijaństwo” w danym kontekście nie rozumie się odłamu w obrębie wczesnego chrześcijaństwa, ale tezę o nierozerwalnym i konstruktywnym związku judaizmu z religią Jezusa, zgodnie z którą judaizm biblijny jest podstawą Ewangelii. Kant zerwał z tym stanowiskiem. Odrzucił nie tylko związaną z nim teologię, ale także więź moralną łączącą judaizm i chrześcijaństwo. Głosił konieczność całkowitego odcięcia chrześcijaństwa od jego starotestamentowych korzeni na rzecz realizacji moralnego potencjału tkwiącego w religii Jezusa. Czynił to w sposób najradykalniejszy, jaki zna niemieckie oświecenie. Wbrew spotykanej w literaturze tezie, że Kant bezrefleksyjnie przejął swoje antyjudaistyczne przekonania z przepojonego nimi środowiska, a jego koncepcja religii żydowskiej stanowi kolejną iterację właściwego dla danej epoki „oświeconego antyjudaizmu”, dowodzę w rozprawie, że w swojej negacji judeochrześcijaństwa Kant świadomie idzie „pod prąd’, zaostrzając marginalne tendencje w łonie niemieckiego oświecenia i podnosząc je do rangi religiozoficznego systemu. Przedmiotem badań są również relacje Kanta ze współczesnymi mu przedstawicielami żydowskiego oświecenia (tzw. haskala): Mojżeszem Mendelssohnem, Isaackiem Euchelem, Marcusem Herzem, Davidem Friedländerem, Lazarusem Bendawidem, Salomonem Majmonem i Saulem Ascherem. Analiza ta ma na celu pogłębienie rozumienia Kantowskiej koncepcji judaizmu i chrześcijaństwa poprzez przedstawienie bezpośrednich interakcji filozofa z myślicielami żydowskimi oraz wyjaśnienie kontrastu pomiędzy zasadniczo życzliwym stosunkiem Kanta do intelektualistów żydowskich a jego negatywnym stosunkiem do religii żydowskiej i rzeszy jej wyznawców. W trakcie omawiania powyższych kwestii uzyskuję konkretne wyniki dotyczące interpretacji Kantowskiej filozofii religii. Przede wszystkim podważam „abstrakcyjną interpretację” Kanta jako głosiciela niezależnej od historycznych wyznań „religii rozumu”, która w zasadzie może być realizowana przez każde z nich. Pokazując konfesyjne uwikłanie autora Krytyk, twierdzę, że Kant utożsamia chrześcijaństwo z religią rozumu, jednocześnie widząc w Kościele (chrześcijańskim) de facto jedyny środek jej realizacji. Wyłania się tu podwójna tożsamość chrześcijaństwa u Kanta. Ujmuje je on bowiem zarówno jako (historyczny) Kościół, jak i czysto racjonalną (moralną) religię, która jest dialektycznym wynikiem samorealizacji Kościoła w historii.

The dissertation addresses the topic of Judeochristianity in Immanuel Kant’s thought in the context of the philosophy and theology of the German Enlightenment. It covers all three stages of the German Enlightenment, according to the generally accepted division into Frühaufklärung - the early Enlightenment (c. 1680-1730), Hochaufklärung - the mature Enlightenment (c. 1730-1770) and Spätaufklärung - the late Enlightenment (c. 1770-1800). The last stage, which is the period of Kant’s increased writing activity, is the main subject of the research undertaken here. In addition to this, ancient authors relevant to the purpose of this work (including Marcion), modern authors (Spinoza) and those representing the English Enlightenment (mainly Thomas Morgan) are taken into account. By “Judeochristianity” in the given context is meant not a faction within the early Christianity, but the thesis of an inseparable and constructive connection between Judaism and the religion of Jesus, according to which biblical Judaism is the basis of the Gospel. Kant broke with this stance. He rejected not only the theology associated with it, but also the moral bond linking Judaism and Christianity. He proclaimed the necessity of completely severing Christianity from its Old Testament roots in favour of realizing the moral potential inherent in the religion of Jesus. He did this in the most radical and comprehensive manner known to the German Enlightenment. Contrary to the thesis encountered in the literature that Kant unreflectively adopted his anti-Judaic beliefs from the environment imbued with them, and that his conception of the Jewish religion amounts to yet another iteration of the “enlightened anti-Judaism” inherent in the relevant era, I prove in the dissertation that in his negation of Judeochristianity Kant consciously goes “against the grain,” exacerbating marginal tendencies within the womb of the German Enlightenment and elevating them to the status of a religious-philosophical system. Kant’s relationship with his contemporaries of the Jewish Enlightenment (the so-called Haskalah) is also the subject of study, that is, with Moses Mendelssohn, Isaac Euchel, Marcus Herz, David Friedländer, Lazarus Bendavid, Solomon Maimon and Saul Ascher. This analysis seeks to deepen our understanding of Kant’s conception of Judaism and Christianity by presenting Kant’s direct interaction with Jewish thinkers and clarifying the contrast between Kant’s essentially benevolent attitude toward Jewish intellectuals and his negative attitude toward the Jewish religion and the mass of its followers. In the course of discussing the above issues, I obtain concrete results on the interpretation of Kant’s philosophy of religion. First of all, I challenge the “abstract interpretation” of Kant as the preacher of a “religion of reason” independent of historical creeds, which, in principle, can be promoted by any of them. Showing the confessional entanglement of the author of the Critique, I argue that Kant identifies Christianity with Vernunftreligion, while at the same time seeing the (Christian) Church as the de facto sole means of its realization. What emerges here is the dual identity of Christianity in Kant. For he thinks of it both as the (historical) Church and as a purely rational (moral) religion that is the dialectical result of the Church’s self-realization in history.