Michel de Montaigne i nowoczesność

Głównym celem rozprawy jest przedstawienie pewnego ujęcia historii ludzkiego myślenia. Służy temu krytyka dominującego pojęcia nowoczesności, związanego z ideą teleologicznego i linearnego rozwoju, które stoi za inną, odrzucaną w pracy wizją owej historii. Krytyka ta, a zarazem proponowane ujęcie, znajdują ugruntowanie w analizie myśli Michela de Montaigne, którego postać i dzieło zostają poddane szczegółowej interpretacji. Praca czerpie z osiągnięć historii intelektualnej, historii pojęć czy historii filozofii, proponuje jednak odmienne podejście do badań nad dziejami ludzkiej myśli. Część pierwsza rozprawy zawiera rewizję pojęcia nowoczesności, analizy dotyczące filozoficznego rozumienia historii (w dialogu ze współczesną historiografią), wreszcie zarysy nowych pojęć nowoczesności i ponowoczesności. Rozważania te opierają się na analizach historii i historyczności prowadzonych przez różnych autorów i autorki, ale zwłaszcza przez Michela Foucaulta i Jacques’a Derridę (w przypadku tego drugiego zagadnienia te były dotąd bagatelizowane, zwłaszcza w Polsce). Wyłania się z nich obraz dziejów jako przemian świata, ani w absolutnym sensie postępowych, ani regresywnych, w trzech wymiarach: materialnym, językowym oraz właśnie myślowym, których sploty trzeba uwzględniać we wszelkich badaniach historycznych. W splotach tych, wbrew temu, co sugeruje dominujące pojęcie nowoczesności, zawsze już otwarta jest możliwość myślenia niedogmatycznego, niezależnie od epoki czy momentu dziejów. W części drugiej natomiast przedmiotem badania są Próby Montaigne’a – dzieło, które jako pewne zdarzenie w historii myślenia, potwierdzać ma wcześniej sformułowane tezy. Najpierw wprowadza się teoretyczny konstrukt: strukturę ludzkiej rzeczywistości nazywaną w pracy strukturą autorytetu. Chodzi tu o układ relacji warunkujących życie każdego człowieka, a są to relacje władzy, wiedzy i wiary. Dalej przedstawia się ten układ w epoce wczesnej nowożytności. Na tak zarysowanym tle Montaigne jawi się jako autor, który znacząco przyczynił się do zakwestionowania, a w każdym razie upłynnienia struktury autorytetu obowiązującej w jego epoce, autor nowoczesny albo nawet ponowoczesny, mimo że tworzący przed narodzinami tradycyjnie rozumianej nowoczesności. Część pierwsza składa się z pięciu rozdziałów, dwa dotyczą wprost pojęcia nowoczesności (rozdz. 1 i 5), jeden służy omówieniu pojęcia historii (rozdz. 2), osobne rozdziały dotyczą także koncepcji Foucaulta i Derridy (rozdz. 3 i 4). Część druga zawiera opracowanie pojęcia struktury autorytetu (rozdz. 6), prezentację – z wykorzystaniem tego pojęcia – okresu wczesnej nowożytności (rozdz. 7), w którym żył i pisał analizowany w kolejnych dwóch rozdziałach Montaigne (rozdz. 8 i 9). Autor Prób zostaje pokazany jako myśliciel spójny wbrew licznym sprzecznościom jego dzieła, w tym jako twórca metody próbowania. Dyskusji poddaje się wiele kluczowych dlań pojęć i idei, a także jego poglądy polityczne czy religijne. Całość tekstu poprzedza wstęp, wieńczy go natomiast zakończenie, podsumowujące przeprowadzone refleksje i osiągnięte rezultaty.

The main purpose of this dissertation is to develop a specific perspective on the history of human thought. This goal can be achieved by critically reflecting on the dominant concept of modernity, linked with the idea of teleological and linear development, which underlies the common vision of history. The proposed approach is grounded in an in-depth analysis of the life and work of Michel de Montaigne, drawing on numerous achievements in intellectual history, conceptual history, and the history of philosophy, simultaneously outlining a novel approach to the history of human thought. The first part of the dissertation revises the concept of modernity, surveys various philosophical interpretations of history (in dialogue with contemporary historiography), and finally outlines reworked notions of modernity and postmodernity. These considerations are based on discussions of history and historicity undertaken by various authors, especially Michel Foucault and Jacques Derrida. It is especially the latter’s contribution in this area that has been so far underestimated, especially in Poland. What emerges is an image of history as a nexus of changes, neither absolutely progressive nor regressive, occurring in three dimensions: material, linguistic, and mental. Consequently, it appears necessary to take their intertwining into account in all historical research. Contrary to what the dominant notion of modernity suggests, these intersections are in fact argued to facilitate non-dogmatic thinking in any period or moment in history. The second part of the dissertation turns to Montaigne’s Essais – a work whose publication was an exceptional event in intellectual history, which is argued to confirm the previously formulated theses. First, a theoretical construct is introduced, describing the structure of human reality, termed “the structure of authority.” It defines the system of relations that shape the existence of every human being: relations of power, knowledge, and faith. This system of relations is demonstrated using the example of the early modern era. Against this background, Montaigne appears as an author who questioned or at least attenuated the structure of authority in his time because he now appears as a modern or even postmodern writer who was ahead of his time. The first part of the thesis consists of five chapters, two directly addressing the concept of modernity (chapters 1 and 5), one discussing the concept of history (chapter 2), and two other dealing with specific concepts of history developed by Foucault and Derrida (chapters 3 and 4). The second part elaborates on the concept of the structure of authority (chapter 6), and applies it in practice to discuss the early modern period (chapter 7) when Montaigne lived and wrote. His thought is analysed in two subsequent chapters (8 and 9). The author of Essais is argued to be a coherent thinker despite the numerous contradictions found in his work, as well as the originator of the “essay” method. Discussion covers many of his concepts and ideas, as well as his political and religious views. The conclusion gathers all reflections and summarizes the results.