Awangardowe szarże ariergardy. Polska poezja klasycystyczna wobec doświadczeń transformacji ustrojowej lat 90. XX wieku

Praca stanowi próbę monografii polskiej poezji klasycystycznej rozwijającej się pod wpływem doświadczeń transformacji ustrojowej lat 90. XX wieku. Celem rozprawy jest ukazanie, w jaki sposób reprezentanci polskiej tradycji klasycystycznej – Jarosław Marek Rymkiewicz, Krzysztof Koehler, Wojciech Wencel i Przemysław Dakowicz – reagowali na zachodzące przekształcenia systemowe, a przede wszystkim jak pod wpływem procesów pozaliterackich już w zakresie rozwiązań poetologicznych zmieniali swoją praktykę poetycką. Przekonuję, że to doświadczenia kryzysowe zmiany ustrojowej odegrały kluczową rolę w formowaniu się języków klasycystycznych, odradzających się na taką skalę właśnie w dekadzie transformacyjnej (lub w kontrze wobec jej dalekich konsekwencji), przeciwstawiających się doświadczanemu na progu nowej epoki międzyustrojowemu kryzysowi. Główną stawką rozprawy pozostaje analiza politycznego wymiaru omawianych utworów, których autorzy stanowili garnizon prawicowego backlashu, formującego się w sprzeciwie wobec zaprowadzonego po 1989 roku porządku demoliberalnego. Problematyczność takiej lektury poezji klasycystycznej wynika z faktu, że mimo zaangażowania politycznego jej przedstawicieli w samej poezji nie formułuje się krytyki antyliberalnej. Podjęta w pracy lektura z konieczności dotyczy więc kryptopolitycznego wymiaru poezji klasycystycznych, ujawniającego się nie tyle w porządku treściowym, ile raczej – jak przekonuję – w porządku zarządzanych zgodnie z logiką polityczną struktur formalnych. Pod tym względem rozprawa stanowi włączającą się w bieżące dyskusje krytycznoliterackie próbę redefinicji „literatury zaangażowanej”, nieredukowanej dłużej bynajmniej do poezji tematyzującej problematykę polityczną. Proponuję taką reinterpretację poezji klasycystycznej ustawiającej się wobec doświadczeń kryzysowych, w której polityczność utworów wyrażałaby się w samej analizowanej w pracy organizacji formalnej. Aby możliwa była identyfikacja tak rozumianej polityczności, rozprawa pozostaje zadłużona w perspektywie metodologicznej amerykańskiego nowego formalizmu (ang. New Formalism), 2 kierującego uwagę na procedury politycznego zarządzania materią poetycką. Z takich inspiracji metodologicznych w pracy podejmowane są case studies kolejnych reprezentantów polskiego klasycyzmu nowoczesnego realizowanego w niepowtarzalnych odmianach. Uwagę kieruję przy tym na szeroki kontekst dokonywanych przez poetów wyborów poetologicznych (tj. sytuacja w polu literackim, manifesty programowe, wypowiedzi publicystyczne), pozwalający umotywować preferowane przez nich i rezonujące z postawą polityczną rozwiązania techniczne. Komplementarną inspiracją metodologiczną pozostaje filozofia postsekularna pozwalająca na identyfikację (krypto)teologicznych schematów obecnych w konstrukcjach wierszowych. Skoro polityczność rozumiana jest w sposób sformalizowany jako uporządkowanie przestrzeni (stricte poetyckiej i socjopolitycznej), taka perspektywa uczula na obecność wzorców teologiczno-politycznych w samej organizacji wiersza. Praca podzielona została na cztery rozdziały, z których każdy omawia przypadek danego wariantu klasycyzmu. I tak, rozdział pierwszy został poświęcony teoretykowi polskiego klasycyzmu nowoczesnego, Jarosławowi Markowi Rymkiewiczowi. Analiza jego poezji idzie pod prąd dominujących w rymkiewiczologii lat 90. odczytań, oddzielających coraz bardziej krytyczne pod adresem III RP wypowiedzi publicystyczne poety od wypowiedzi literackich. Proponuję lekturę alternatywną, zorganizowaną wokół pojawiającej się w transformacyjnej twórczości Rymkiewicza kategorii „ludowości”, wokół której formułuje on antyliberalne krytyki, wypowiedzi teoretycznoliterackie, a wreszcie również same upodabniane do pieśni ludowych sylabotoniczne wiersze. Rekonstrukcja tak szerokiego kontekstu okazuje się niezbędna, aby naświetlić okoliczności „plebeizacji” klasycystycznej formy poetyckiej. W kolejnym rozdziale odmiennej lekturze poddane zostają poezje debiutującego na początku lat 90., reprezentującego pokolenie „bruLionu” Krzysztofa Koehlera. Lektura jego „klasycyzmu barokowego” również pozostaje skoncentrowana na organizacji formalnej poezji klasycystycznej, których porządek metryczny pod wpływem intensywnych przekształceń transformacyjnych ulega daleko idącej modyfikacji. Poszukujący języka zdolnego wypowiedzieć prywatny sposób przeżywania nowych okoliczności systemowych, Koehler odnajduje go w XVII-wiecznym języku barokowym dostarczającym mu szeregu rozwiązań technicznych, pozwalających na takie „psucie” struktury poetyckiej, w której możliwe staje się zapisanie własnego skonfundowanego światoodczucia. Przeciwieństwem takiej strategii poetyckiej pozostaje omówiony w rozdziale trzecim klasycyzm Wojciecha Wencla, wyróżniający się na mapie ówczesnej poezji wysokim rejestrem językowym. Także w tym rozdziale uwaga zostaje skoncentrowana na formie poetyckiej utrzymywanej przez poetę na wysokim poziomie (stylistycznym, metrycznym, gatunkowym), zaangażowana zostaje ona 3 bowiem do dawania odporu transformacyjnej anomii. Wreszcie przedstawiony w rozdziale ostatnim przypadek „klasycyzmu postmodernistycznego” Przemysława Dakowicza, poety debiutującego już w nowym milenium, mocno poszerzającego dotychczasowe rozumienie klasycyzmu. Również wypracowana przez niego odmiana klasycyzmu ustawiona zostaje krytycznie wobec formatywnych dla poety doświadczeń transformacyjnych. Dakowicz kontynuuje strategię klasycystyczną, której realizacje w poezji współczesnej mają zostać „mimetycznie” zsynchronizowane z doświadczeniami kryzysowymi, w poezjach młodego klasycysty wyartykułowanymi przy zastosowaniu środków estetyki postmodernistycznej. Sformułowanie tytułowe, mogące sprawiać wrażenie oksymoronu, – „awangardowe szarże ariergardy” – ma wskazywać na polityczny potencjał tradycji klasycystycznej, w poezji transformacyjnej zajmującej miejsce historycznej awangardy, która definiowała się w kontrze wobec bieżącego, politycznego czy poetyckiego status quo. W latach 90. w tej roli awangardę zastępuje klasycystyczna ariergarda, posługująca się przy tym technikami eksperymentalnymi dalekimi od ortodoksyjnego klasycyzmu. Analizująca ten antysystemowy wymiar poezji klasycystycznej rozprawa ma wskazywać na konieczność posługiwania się odmiennym modelem lekturowym, niebagatelizującym politycznego niebezpieczeństwa nawet takiej poezji, której polityczny radykalizm wydaje się obcy.

The dissertation is an attempt at a monograph of Polish classicist poetry developing under the influence of the experience of political transformation of the 1990s. The purpose of the dissertation is to show how the representatives of the Polish classicist tradition – Jarosław Marek Rymkiewicz, Krzysztof Koehler, Wojciech Wencel and Przemysław Dakowicz – reacted to the ongoing structural transformations and, above all, how they changed their poetic practice under the influence of extra-literary processes in terms of poetic solutions. I argue that it was the crisis experience of systemic change that played a key role in the formation of classicist languages which reemerged on such a scale precisely in the transition decade (or as a counter to its distant consequences), opposing the inter-system crisis experienced on the threshold of the new era. The main stake of the dissertation remains the analysis of the political dimension of poetry in question, whose authors constituted a garrison of the demoliberal rightwing backlash forming in opposition to the post-1989 order. The problematic nature of such an interpretation of classical poetry stems from the fact that despite the political involvement of its representatives no anti-liberal critique is formulated in the poems themselves. The reading undertaken in the dissertation, therefore, necessarily concerns the cryptopolitical dimension of classicist poetry, revealed not so much in the order of content, but rather, I argue, in the order of formal structures governed by political logic. In this respect the dissertation is an attempt – contributing to the current critical literary discussions – to redefine "engaged literature", by no means reduced any longer to poetry dealing with political issues. I propose a reinterpretation of classicist poetry positioning itself in the face of crisis experiences that focuses on the underlying politicality expressed in the very formal organization of the analyzed work. In order to be able to identify the politicality understood in this way, the dissertation remains indebted to the methodological perspective of the American new formalism which directs attention to the procedures of political management of poetic matter. Inspired by such a methodology, the work takes up case studies of the 2 representatives of Polish modern classicism realized in unique varieties. In doing so, attention is directed to the broad context of poets' poetological choices (i.e. the situation in the literary field, program manifestos, journalistic statements) which allows to justify the technical solutions preferred by them and resonating with their political stance. A complementary methodological inspiration remains the post-secular philosophy which allows to identify (crypto)theological patterns in poem constructions. Since politicality is understood in a formalized way as an ordering of poetic and sociopolitical space, such a perspective sensitizes to the presence of theological-political patterns in the very organization of the poem. The work is divided into four chapters, each of which discusses the case of a particular variant of classicism. Thus, the first chapter is devoted to the theorist of Polish modern classicism, Jarosław Marek Rymkiewicz. The analysis of his poetry goes against the grain of the dominant readings of Rymkiewicz that separate the poet's journalistic statements, increasingly critical of the Third Polish Republic, from literary statements. I propose an alternative reading organized around the category of "folklore" that appears in Rymkiewicz's work from the transformation period, around which he formulates anti-liberal critiques, literary-theoretical statements and, finally, the syllabotonic poems themselves, which imitate folk songs. Reconstructing such a broad context proves necessary to illuminate the circumstances of the "plebeization" of the classical poetic form. The next chapter provides a different reading of the poetry of Krzysztof Koehler, who debuted in the early 1990s and represents the "bruLion" generation. The reading of his "baroque classicism" also remains focused on the formal organization of classicist poetry, the metrical order of which, under the influence of intense transformational transformations, undergoes a far-reaching modification. Searching for a language capable of articulating the private way of experiencing the new systemic circumstances, Koehler finds it in the 17th-century Baroque language which provides him with a number of technical solutions allowing him to "spoil" the poetic structure in such a way that it resonates with his own confused world-feeling. An opposite of such a poetic strategy is the classicism of Wojciech Wencel, discussed in the third chapter, which stands out on the map of the poetry of the time because of its high linguistic register. In this chapter too the focus of attention is placed on the poetic form maintained by the poet at such a high level (stylistic, metrical, genre), as it is used to provide resistance to transformational anomy. Finally, the last chapter tackles on the "postmodern classicism" of Przemysław Dakowicz, a poet debuting already in the new millennium, who strongly expands the previous understanding of classicism, although he also positions it critically towards the experience of political transformation, formative for the poet. Dakowicz continues the classicist strategy, the realizations of which 3 in contemporary poetry are to be "mimetically" synchronized with the crisis experiences, and articulates it in his poetry by means of postmodern aesthetics. The seemingly oxymoronic phrase in the title of the work – "avant-garde charges of the ariergarde" – is meant to indicate the political potential of the classicist tradition which within the poetry of the transformation period takes the place of the historical avant-garde defining itself in opposition to the current political or poetic status quo. In the 1990s the avant-garde is replaced in this role by the classicist ariergarde which even uses experimental techniques far removed from orthodox classicism. Analyzing this anti-system dimension of classicist poetry, the dissertation is intended to point out the necessity of a different reading model that does not underestimate the political danger even of such poetry to which political radicalism seems alien.