Degradacja standardu prawa do rzetelnego procesu karnego w Polsce w latach 2016-2023 na przykładzie art. 378a k.p.k.

Przedmiotem niniejszej pracy będzie analiza zmian procedury karnej, które zostały uchwalone w latach 2016-2023, jak również próba ustalenia, czy zmiany te spełniają standardy rzetelnego procesu ujęte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz w prawie Unii Europejskiej. Dnia 1 lipca 2015 r. weszła w życie nowelizacja przepisów karnoprocesowych, która wprowadziła kontradyktoryjny model postępowania przed sądem pierwszej instancji. Praktycy prawa nie mieli jednak okazji przekonać się, jak zmieniony model rozprawy głównej funkcjonuje w praktyce, ponieważ w dniu 11 marca 2016 r. uchwalono kolejną nowelizację procedury karnej, która w zasadniczej części przywróciła model inkwizycyjny. Nowe przepisy dopuściły wykorzystywanie nielegalnych dowodów w postępowaniu karnym oraz ograniczyły zakres dostępu do pomocy pełnomocnika z urzędu. W następnych latach wprowadzono do polskiej procedury prekluzję dowodową. Znacząco rozszerzono możliwość prowadzenia postępowania – w tym postępowania dowodowego przed sądem – pod nieobecność oskarżonego. Pojawiły się również regulacje ułatwiające stosowanie środków zapobiegawczych, w szczególności tymczasowego aresztowania. Jednocześnie ustawodawca zaniechał podjęcia środków mających na celu transpozycję do polskiego porządku prawnego dwóch Dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady – Dyrektywy 2016/343, dotyczącej domniemania niewinności oraz prawa oskarżonego do uczestniczenia w rozprawie oraz Dyrektywy 2013/48/UE, dotyczącej dostępu do obrońcy. Obowiązywanie regulacji uchwalonych w latach 2016-2023 poskutkowało powstaniem systemowych nieprawidłowości związanych z przeprowadzaniem postępowań karnych. Problemy te stanowią realne zagrożenie dla prawa do rzetelnego procesu. W związku z tym niezbędna jest zmiana przepisów lub zastosowanie innych środków mających na celu przywrócenie polskiej procedury karnej do stanu odpowiadającego standardom europejskim i konstytucyjnym.

This paper will discuss the amendments of the criminal procedure, which were passed in 2016-2023, as well as seeks to determine whether these changes meet the standards of due process under the Polish Constitution, the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and European Union law. On July 1, 2015, a sweeping amendment to criminal procedure went into effect, which introduced an adversarial model of main trial. Legal practitioners have not had the opportunity to see how the revised model of criminal procedure woukd work, because on 11 March, 2016, another criminal procedure amendment was passed, which restored the inquisitorial model. New regulationes allowed on use of illegal evidence in the criminal proceedings, as well as restricted the access to ex officio lawyer. In subsequent years evidentiary preclusion was introduced into criminal proceedings. The possibility of conducting proceedings – including evidentiary proceedings – in the absence of the accused has also been significantly expanded. Regulations were also enacted to facilitate the use of preventive measures, especially use of pretrial detention. At the same time, the legislator neglected to enact legislation to transpose into the Polish legal order two directives of the EU Parliament and Council - Directive 2016/343, concerning the presumption of innocence and the right of the accused to be present at the trial, and Directive 2013/48/EU, concerning access to defense counsel. The validity of the legislation enacted between 2016 and 2023 has resulted in systemic abnormalities related to the conduct of criminal trials. These issues pose a real threat to the right to a fair trial. It is therefore necessary to enact legislation and take other effective measures to bring Polish criminal procedure back into compliance with constitutional and European standards.