Eyetracking-Analyse computergestützten Übersetzungsprozesses. Übersetzung deutschsprachiger Verwaltungsakte ins Polnische

Motywy podjęcia tematyki Podstawą analizy ruchów gałek ocznych w procesie translacji jest teoria Marcela A. Justa i Patrice A. Carpenter z 1976, która łączy czas fiksacji wzroku na danym elemencie tekstu z czasem jego kognitywnego przetwarzania. Bazując na tym założeniu badacze procesu tłumaczenia próbują odtworzyć i poznać zależności pomiędzy recepcją bodźca, a sposobem jego przetwarzania. Powodem mojego zainteresowania badaniami okulograficznymi jest podejście antropocentryczne do translatoryki rozwinięte przez Sambora Gruczę, zgodnie z którym w centrum zainteresowania znajdują się konkretni tłumacze wraz z ich właściwościami translacyjnymi. Poznanie właściwości okoruchowych w relacji do właściwości translacyjnych tłumaczy stanowił główny cel badań okulograficznych w mojej pracy. Właściwości translacyjne tłumaczy tekstów specjalistycznych determinuje wiedza specjalistyczna niezbędna dla rozumienia tekstu wyjściowego oraz adekwatnej produkcji tekstu docelowego. Dlatego też punktem wyjścia mojej pracy jest zebranie oraz opis relewantnych z punktu widzenia translacji uwarunkowań prawnych, kulturowych oraz systemowych niezbędnych dla zrozumienia natury oraz roli polskich i niemieckich aktów administracyjnych. Powodem wyboru aktów administracyjnych jako tekstów wyjściowych są ich specyficzne właściwości lingwistyczne oraz prawne, wywodzące się z właściwego dla danej kultury prawnej sposobu rozumienia działań administracji oraz natury prawno-administracyjnej instytucji prawnych. Z tego powodu od dawna obserwuję potrzebę opisu oraz porównania sposobu rozumienia aktów administracyjnych zarówno z perspektywy polskiego, jak i niemieckiego systemu prawnego pod kątem problemów translacyjnych. Poznanie różnic w sposobie rozumienia aktów administracyjnych w systemach prawnych Polski oraz Niemiec warunkuje ustanowienie przez tłumacza hierarchii wymagań, które muszą być spełnione przy produkcji tekstu docelowego. Z tego powodu najpierw przedstawione zostały zależności kulturowe, prawne oraz językowe niezbędne dla kształtowania procesów kognitywnych zachodzących podczas tłumaczenia. Wyniki przeprowadzonych badań okulograficznych miały powiązać sposób recepcji tekstu wyjściowego oraz docelowego z procesami kognitywnymi, aby uzyskać nową wiedzę dotyczącą przetwarzania kognitywnego tłumaczy. Budowa pracy Opis polskich i niemieckich aktów administracyjnych rozpoczęłam od przedstawienia ich mocy obowiązującej w krajach członkowskich Unii Europejskiej, a także od omówienia ratio legis podstaw prawnych uzasadniających sięganie przez organy władzy państwowej do tej formy działań administracji. W celu zrozumienia znaczenia oraz sposobu postrzegania władczych form działania administracji w ramach polskiego i niemieckiego systemu prawnego koniecznym było przedstawienie poglądów doktrynalnych służących za wskazówkę interpretacyjną norm obowiązującego prawa regulujących procedurę wydawania władczych aktów administracyjnych. Ponadto została omówiona polska i niemiecka struktura prawa administracyjnego w zakresie niezbędnym dla zarysowania potencjonalnego kręgu odbiorców i nadawców aktów administracyjnych. Oprócz tego porównano podstawy prawne wydawania polskich i niemieckich aktów administracyjnych, obligatoryjne elementy dotyczące budowy aktów oraz przedstawiono wskazówki interpretacyjne dotyczące natury aktów administracyjnych sformułowane przez doktrynę oraz orzecznictwo. Podobieństwa i różnice w podejściu zarówno w polskim jak i niemieckim prawie administracyjnym zostały uwypuklone, a także wyciągnięto na tej podstawie wnioski dotyczące wymagań stawianych tłumaczom tego rodzaju tekstów. Władczy charakter aktów administracyjnych, ich indywidualnie wiążącą moc, przytoczenie podstawy prawnej oraz uzasadnienia decyzji ukazują występowanie w aktach administracyjnych zarówno elementów tekstu prawnego, jak i prawniczego. Zauważono, że definicja polskiego aktu administracyjnego została wypracowany na gruncie doktryny i jego regulacja nie została przeniesiona na grunt prawa powszechnie obowiązującego, przy czym niemiecki „Verwaltungsakt” posiada definicję legalną w ustawie. W dalszym opisie polskich i niemieckich aktów administracyjnych dokonano próby porównania niemieckiego „Verwaltungsakt” i jego podtypu „Allgemeine Verfügung” z polską „decyzją administracyjną” oraz „postanowieniem administracyjnym”. Zwrócono uwagę na podobieństwa i różnice wynikające z przeprowadzonego porównania. W trzecim rozdziale pracy przedstawiono i opisano najbardziej rozpowszechnione metody badania procesów kognitywnych zachodzących w głowie tłumacza podczas procesu tłumaczenia oraz najważniejsze wyniki tych badań. Badania przetwarzania kognitywnego tłumaczy na większą skalę rozpoczęto już w 1986 r., kiedy to Hans P. Krings użył protokołów głośnego myślenia dla zbadania strategii translacyjnych studentów wykonujących tłumaczenia. W następnej kolejności w badaniach translacyjnych uznanie zdobyła metoda retrospekcji pozwalająca zebrać komentarze tłumaczy odnośnie procesu tłumaczenia oraz metoda badania użycia klawiatury (tzw. key-logging) bazująca na specjalnie stworzonym do tego celu programie Translog, umożliwiającym rejestrację użycia klawiatury. Długość pauz interpretowano jako wskaźnik pracy kognitywnej. W czwartym rozdziale skupiono się na opisie metody okulograficznej oraz sposobu zastosowania badań okulograficznych w translatoryce. Ponadto przedstawiono podstawy teoretyczne tej metody oraz najważniejsze przeprowadzone do tej pory badania z zastosowaniem metody okulograficznej oraz ich wyniki. Uwagę zwrócono na badania polskich i obcych ośrodków, które mały decydujący wpływ na rozwój omawianej metody. Zastosowanie badań okulograficznych do metod opisanych w rozdziale poprzednim umożliwiły ich rewizję i rozwój. Szeroko rozpowszechnioną do tej pory metodę badania użycia klawiatury (tzw. key-logging) stosowaną z wykorzystaniem programu Translog powiązano z badaniami okulograficznymi. Jednakże program Translog wymuszał poruszanie się w nieużywanym przez tłumaczy i poniekąd sztucznym interfejsie, co mogło mieć znaczny wpływ na ruchy gałek ocznych badanych. Niejednokrotnie w literaturze przedmiotu formułowane były uwagi (np. przez Susannę Göpferich) wysuwane pod kątem przeprowadzenia takiego rodzaju badań okulograficznych, które umożliwiały by rejestrację ruchów gałek ocznych badanych wykonujących tłumaczenie w typowym dla tłumaczy interfejsie z rejestracją wszelkich manipulacji dokonywanych w czasie tłumaczenia. Zrealizowanie tego zamierzenia w danej pracy okazało się możliwe dzięki użyciu metody dynamicznych obszarów zainteresowania przy analizie danych, na którą zwrócił uwagę Kenneth Holmqvist w 2011 roku. Rozdział piąty poświęcono opisowi badania okulograficznego procesu tłumaczenia pisemnego oraz przedstawiono jego wyniki. Badanie okulograficzne procesu tłumaczenia pisemnego, będące podstawą mojej rozprawy doktorskiej, zostało przeprowadzone z udziałem piętnastu osób, studentów ostatnich lat studiów drugiego stopnia w Instytucie Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej. Badanie przeprowadzono w Laboratorium Eksperymentalnej Lingwistyki Okulograficznej. Tłumaczenie wykonywano przy użyciu komputera zintegrowanego z okulografem, który za pomocą kamer w podczerwieni automatycznie rejestrował ruchy gałek ocznych badanych. Badanych podzielono na trzy pięcioosobowe grupy. Każda pięcioosobowa grupa tłumaczyła inny akt administracyjny na język polski. Na 22 calowym monitorze studenci wyświetlali tekst wyjściowy w formacie PDF, edytor tekstu, w którym tworzony był tekst docelowy oraz przeglądarkę internetową, służącą do wyszukiwania niezbędnej informacji. Zarówno obszar tekstu wyjściowego, docelowego, przeglądarki internetowej, jak i obszar każdego pojedynczego wyrazu w tekście wyjściowym oraz docelowym zdefiniowany był jako obszar zainteresowania. Dla każdego badanego obszaru zainteresowania wybrano parametry, które mogłyby być najbardziej miarodajne dla analizy rozkładu uwagi probantów, czyli długość fiksacji, liczba fiksacji, całkowita długość fiksacji i sakad oraz szerokość źrenicy. Wymienione w tym miejscu parametry służyły do tej pory określaniu intensywności pracy kognitywnej w procesie tłumaczenia. Otrzymane wartości parametrów zarówno podczas wstępnej recepcji tekstu, a także następczej recepcji tekstu wyjściowego oraz docelowego w trakcie procesu tłumaczenia przeanalizowano statystycznie pod kątem ich wzajemnych relacji, a także pod kątem największych średnich tych parametrów podczas recepcji i produkcji poszczególnych części mowy. Wyniki eksperymentu Parametry uzyskane podczas wstępnej recepcji tekstu polegającej na przeczytaniu tekstu wyjściowego porównano pod kątem zachodzących korelacji pomiędzy nimi. Ustalono istnienie pozytywnej korelacji pomiędzy parametrem długości fiksacji i liczby fiksacji, co świadczy o zależności procesów sterującymi tymi parametrami. Jednakże nie odnotowano istotnie statystycznej korelacji pomiędzy szerokością źrenicy a długością fiksacji. Na tej podstawie można stwierdzić, że parametr długości fiksacji oraz liczby fiksacji są ze sobą powiązane i świadczą o współzależnych procesach kognitywnych. Natomiast parametr szerokości źrenicy nie koreluje z wcześniej wymienionymi parametrami. Na podstawie analizy wykresu punktowego zauważono, że parametr średniej długości fiksacji koreluje pozytywnie z szerokością źrenicy tylko do poziomu 3,1 mm szerokości źrenicy. Przy dalszym zwiększeniu się szerokości źrenicy nie zachodzi korelacja z parametrem długością fiksacji. Powyższe wnioski pomogły uzyskać wiedzę o relacjach pomiędzy parametrami oraz wpłynęły na zastosowanie oraz interpretację wyników w dalszych etapach badania. Ponadto dokonano pomiaru zależności pomiędzy długością spoglądania na klawiaturę oraz na monitor podczas produkcji tekstu wyjściowego a szybkością wykonywania tłumaczenia. Niniejsze porównanie miało na celu sprawdzenie, czy tzw. pisanie bezwzrokowe będzie miało wpływ na czas produkcji tekstu docelowego oraz przyśpieszy proces tłumaczenia. Zgromadzone dane okulograficzne, nagrania kamery wideo oraz screen recording umożliwiły ustalenie czasu spoglądania na klawiaturę podczas produkcji tekstu. Badanie statystyczne nie wykazało istnienia istotnej korelacji pomiędzy długością spoglądania na klawiaturę oraz szybkością tłumaczenia. Na tej podstawie można wysnuć wniosek dotyczący potencjonalnego wpływu umiejętności pisania bezwzrokowego na czas tłumaczenia. Ponadto zauważono, że czas poświęcony formatowaniom tekstu docelowego wynosił od ok. 6 do 30 procent całkowitego czasu tłumaczenia, przy czym formatowanie tekstu wykonywane podczas tłumaczenia wpływało niekorzystnie na czas tłumaczenia. Dokonywanie formatowania tekstu po zakończeniu tłumaczenia umożliwiało szybsze uporanie się z tym zadaniem. Na tej podstawie można sformułować wniosek usprawniający proces tłumaczenia. Przeprowadzając analizę statystyczną parametrów czasu fiksacji (fixation duration), liczby fiksacji (fixation count), czasu fiksacji i sakad (dwell time) oraz szerokości źrenicy (avarage pupil diameter) podczas recepcji całych obszarów zainteresowania, takich jak: tekst wyjściowy, tekst docelowy i przeglądarka internetowa otrzymano w przypadku trzech pierwszych parametrów istotnie statystycznie wyniki. Jedynie parametr szerokości źrenicy nie wykazał przy recepcji trzech w.w. obszarów zainteresowania istotnych statystycznie różnic. Pozostałe trzy parametry (czas fiksacji, liczba fiksacji, czas fiksacji i sakad) wykazały istotnie wyższe wartości podczas pracy z tekstem docelowym niż z tekstem wyjściowym. Otrzymany wynik wskazuje, że praca kognitywna jest znacząco większa podczas produkcji i recepcji tłumaczenia niż podczas recepcji tekstu wyjściowego. Jeśli chodzi o różnicę w recepcji tekstu wyjściowego oraz przeglądarki internetowej żaden z wymienionych parametrów nie wykazał istotnych różnic. Zatem brak jest podstaw, aby twierdzić, że praca kognitywna podczas recepcji tekstu wyjściowego nie jest intensywniejsza podczas pracy z przeglądarką internetową. W części poświęconej właściwej analizie recepcji poszczególnych wyrazów w tekście wyjściowym oddzielono wyrazy ze sformatowaną czcionką od wyrazów bez sformatowanej czcionki. Celem tego zabiegu była eliminacja dwuznaczności interpretacyjnej wyników. Badania statystyczne wykazały, że wszystkie trzy parametry, czyli długość fiksacji, liczba fiksacji oraz szerokość źrenicy różnią się istotnie statystycznie podczas recepcji wyrazów ze sformatowaną czcionką zarówno podczas wstępnej recepcji tekstu wyjściowego, jak i podczas tłumaczenia. Następcza analiza post hoc ukazała, które sposoby formatowania czcionki wpływają w największej mierze na powyższe parametry. Największą liczbę istotnie statystycznych wyników otrzymano badając wpływ rodzajów formatowań czcionki na szerokości źrenicy. Zarówno podczas wstępnej recepcji tekstu przed tłumaczeniem oraz w trakcie tłumaczenia największy wpływ na rozszerzenie źrenicy miała kombinacja kilku rodzajów formatowań, mianowicie podkreśleń z pogrubieniami, a także podkreśleń z pogrubieniem wraz z zastosowaniem wielkich liter. Na tej podstawie można stwierdzić, że zastosowanie kombinacji formatowań wraz z podkreśloną czcionką w największym stopniu wpływało na reakcję oka. Natomiast parametr szerokości źrenicy nie wykazał istotnych statystycznie różnic podczas recepcji wyrazów bez formatowania. Stąd można wysnuć wniosek, że parametr ten nie byłby miarodajny dla badania procesów kognitywnych zachodzących podczas recepcji części mowy, lecz byłby odpowiedni dla opisu recepcji formatowań w tekście. Dla zbadania różnic pomiędzy recepcją poszczególnych części mowy (bez formatowań) w tekście wyjściowym i docelowym użyto dwóch parametrów: długości fiksacji i liczby fiksacji. Przedmiotem analizy były następujące części mowy w niemieckim tekście wyjściowym: rzeczowniki będące terminami, sformatowane rzeczowniki będące terminami, zwykłe rzeczowniki nie będące terminami, czasowniki, przymiotniki, przyimki, rodzajniki, spójniki oraz zaimki. Dwa badane parametry wykazały istotnie statystyczną różnicę podczas recepcji w.w. części mowy. Najdłuższe fiksacje odnotowano na stosunkowo krótkich i prostych częściach mowy. Podczas wstępnej recepcji tekstu w języku niemieckim najdłuższe fiksacje odnotowano na rodzajnikach, zaimkach i spójnikach, zaś w czasie tłumaczenia na spójnikach i zwykłych rzeczownikach. Podczas tłumaczenia długość fiksacji była istotnie statystycznie większa podczas recepcji tekstu docelowego w języku polskim, niż podczas recepcji tekstu w języku niemieckim. Pod względem długości fiksacji nie stwierdzono istotnie statystycznych różnic w recepcji części mowy w języku polskim, natomiast w czasie recepcji tekstu w języku niemieckim repecja poszczególnych części mowy różniła się istotnie. Fiksacje były dłuższe na częściach mowy podczas produkcji tłumaczenia, zaś krótsze na częściach mowy podczas recepcji tekstu oryginału. Ponadto długość fiksacji nie wahała się istotnie podczas recepcji tekstu tłumaczenia na język ojczysty, tylko podczas recepcji tekstu w języku obcym. Najdłuższe fiksacje na stosunkowo krótkich częściach mowy i nie związanych z wiedzą specjalistyczną świadczyć mogą o zachodzących procesach związanych z rozumieniem tekstu. Zatem to nie terminy specjalistyczne wywołały najdłuższe fiksacje, tylko rodzajniki, spójniki, zaimki oraz rzeczowniki nie będące terminami. Potwierdzenie uzyskanych wniosków dotyczących parametru długości fiksacji mogły być wysnute analizując parametr liczby fiksacji. Parametr liczby fiksacji wykazał najwięcej istotnych statystycznie wyników w porównaniu z pozostałymi wskaźnikami okoruchowymi. Największą liczbę fiksacji wykazały części mowy (zarówno w tekście wyjściowym, jak i docelowym) będące sformatowanymi rzeczownikami-terminami oraz niesformatowanymi rzeczownikami terminami. Zaś w ankiecie badani wskazali rzeczowniki będące terminami specjalistycznymi jako te części mowy, które stworzyły najwięcej problemów translacyjnych. Wyliczenia statystyczne potwierdziły ten stan rzeczy, gdyż to właśnie rzeczowniki będące terminami spowodowały największą liczbę fiksacji. Zasadnym wydaje się powiązanie parametru liczby fiksacji ze świadomym rozwiązywaniem problemów translacyjnych. Wnioski końcowe Porównując wyniki badania okulograficznego, statystycznego oraz ankietowego można wysnuć wniosek dotyczący relacji procesów kognitywnych związanych z rozwiązywaniem problemów translacyjnych z parametrem liczby fiksacji, zaś procesy związane z rozumieniem tekstu z parametrem długości fiksacji. Najwyższe wskaźniki parametrów długości i liczby fiksacji odnotowano podczas recepcji tłumaczenia w języku ojczystym. Z tego wynika, że procesy kognitywne związane z rozumieniem tekstu oraz rozwiązywaniem problemów translacyjnych najwyraźniej manifestowały się podczas przetwarzania produkowanego tekstu tłumaczenia w języku ojczystym. Podczas recepcji tekstu wyjściowego w języku obcym procesy kognitywne związane z rozumieniem tekstu manifestujące się za pomocą długości fiksacji były mniejsze i uwidoczniły się w największym stopniu podczas recepcji niemieckich rodzajników, zaimków i koniunkcji. Natomiast podczas recepcji tekstu docelowego w języku ojczystym procesy związane z rozumieniem tekstu były intensywniejsze niż podczas recepcji tekstu niemieckiego, co wynika z istotnie statystycznie dłuższych fiksacji podczas recepcji obszaru zainteresowania będącego tłumaczeniem. Ponadto nie odnotowano istotnych statystycznie zmian intensywności procesów związanych z rozumieniem podczas recepcji poszczególnych części mowy w tekście polskim, co może być związany z faktem, że język polski jest językiem ojczystym osób badanych i procesy związane z rozumieniem były intensywniejsze i bardziej jednolite. Bazując na wynikach statystycznych oraz ankietowych parametr liczby fiksacji powiązać można ze świadomymi procesami związanymi z rozwiązywaniem problemów translacyjnych, natomiast parametr długości fiksacji z procesami rozumienia tekstu.