Kolekcja muzykaliów Joannesa Chrysostomusa Zalaskiego jako źródło do badań kultury muzycznej Śląska w czasach rekatolizacji (1654-1707)

Odkryta niedawno kolekcja osiemnastu rękopisów muzycznych, zawierająca 107 utworów wokalnoinstrumentalnych oraz informacje o kolejnych dwóch (niezachowanych), należała do Joannesa Chrysostomusa Zalaskiego, katolickiego kantora działającego na Śląsku w drugiej połowie XVII wieku. Był on nie tylko właścicielem tych rękopisów – wszystkie podpisane zostały jego inicjałami (I. C. Z. / J. C. Z.) na kartach tytułowych – lecz także kopistą większości z nich. Jego pełne imiona i nazwisko, biografia, kontekst jego działalności i fakt gromadzenia przez niego muzycznej kolekcji pozostawały jednak dotychczas nieznane. Badany zespół źródeł zawiera różnorodny repertuar muzyki religijnej: msze (m.in. jedyny kompletny przekaz Missa super O gloriosa Domina Marcina Mielczewskiego), nieszpory, antyfony, motety i pieśni. Dzięki badaniom archiwalnym zidentyfikowałam pełne imiona i nazwisko monogramisty I. C. Z., a także trzy ośrodki jego działalności oraz informacje na temat jego pochodzenia, powiązań rodzinnych i społecznych. Joannes Chrysostomus Zalaski pochodził z Kaszub; pracował jako nauczyciel i kantor w Prusicach (1657–1664), Namysłowie (1664–1678) i Brzegu (1678–1705). Wszystkie te trzy ośrodki, położone na Śląsku, należały wówczas do imperium Habsburgów; terytoria te objęte zostały rekatolizacją – zgodnie z cesarskim dekretem po wojnie trzydziestoletniej, katolicyzm pozostawał jedynym legalnym wyznaniem, a niegdyś ewangelickie kościoły przekazano katolickim społecznościom, początkowo bardzo nielicznym. Zalaski zaczynał pracę w niewielkim mieście, jakim były wówczas Prusice; następnie przeniósł się do Namysłowa, większego ośrodka miejskiego, a w końcu do Brzegu, będącego wcześniej stolicą księstwa, i pozostającego znaczącym centrum kultury. Skomplikowana sytuacja wyznaniowa tych terenów miała swoje odbicie w jego życiu prywatnym (zarówno jego pierwsza, jak i druga żona pochodziły z luterańskich rodzin) i w repertuarze jego muzycznej kolekcji, w której odnaleźć możemy także dzieła ewangelickich kompozytorów i poetów. W czasach rekatolizacji setki – jeśli nie tysiące – śląskich kościołów zmieniły swoją przynależność wyznaniową w wyniku narzuconej decyzji politycznej. Liczni muzycy – kantorzy, organiści, inni wokaliści i instrumentaliści – migrowali w różnych kierunkach w poszukiwaniu nowych miejsc życia i zatrudnienia: luteranie przeprowadzali się na tereny, gdzie obowiązywała tolerancja religijna, a katolicy przybywali do luterańskich dawniej miast cesarstwa, by znaleźć pracę w nowej administracji. Kultura muzyczna tych ośrodków była żywa zarówno przed, jak i po zmianie; jednak z całego terytorium Śląska nie były dotychczas znane źródła muzyczne pochodzące z kościołów rekatolizowanych po wojnie trzydziestoletniej. Kolekcja muzykaliów Zalaskiego wydaje się więc być pierwszym zespołem źródeł muzycznych bezpośrednio dokumentującym wspomniane wyżej okoliczności. Mimo jej niekompletnego zachowania (spośród przynajmniej 83 rękopisów, jakimi dysponował niegdyś Zalaski, znamy dziś jedynie 18) i reprezentowania jedynie trzech ośrodków, badania nad nią prowadzić mogą do wielu pytań dotyczących kultury muzycznej – a w powiązaniu z innymi źródłami także do odpowiedzi na niektóre z nich. W pierwszym rozdziale mojej dysertacji przedstawiona została sama kolekcja źródeł – jej zawartość, stan zachowania, kopiści, datacja, miejsca powstawania, a także krótka biografia właściciela, Joannesa Chrysostomusa Zalaskiego. Uzupełnieniem tego rozdziału jest zamieszczony w aneksie I katalog tematyczny utworów; wszystkie kompozycje zostały także opisane w katalogu RISM dostępnym online. W drugim rozdziale opisany został kontekst historyczno-kulturowy trzech miast, w których Zalaski pracował i tworzył swoją kolekcję: Prusic, Namysłowa i Brzegu. Kultura muzyczna tych ośrodków w XVII wieku (w przypadku Prusic i Namysłowa) lub po rekatolizacji (w przypadku Brzegu) była praktycznie nieznana z powodu braku źródeł bezpośrednich (rękopisów i druków muzycznych). Odkryta kolekcja stała się więc powodem podjęcia dalszych badań archiwalnych, w poszukiwaniu pozamuzycznych śladów życia muzycznego. Kroniki, korespondencja, rachunki i księgi parafialne pozwoliły przynajmniej częściowo zrekonstruować barwny obraz istniejącej niegdyś kultury. Dzięki źródłom archiwalnym udało się także zidentyfikować wielu nieznanych dotąd kantorów, organistów, instrumentalistów, lutników i organmistrzów z tych ośrodków. W aneksie II, komplementarnym do tego rozdziału, znajduje się wykaz druków muzycznych wydanych w Brzegu przed rokiem 1707. W trzecim rozdziale przedstawiony został repertuar zachowany w kolekcji Zalaskiego: 107 utworów oraz karty tytułowe dokumentujące dodatkowe dwie niezachowane kompozycje. Źródła te są świadectwem użytkowania w kościołach parafialnych różnorodnego repertuaru muzyki religijnej: mszy, nieszporów, antyfon, motetów i pieśni autorstwa kompozytorów lokalnych i szeroko znanych, należących do kontekstu katolickiego i luterańskiego, działających na Śląsku, w Czechach, w Rzeczypospolitej, Szwajcarii i Italii. Wiele z tych utworów wydaje się nie mieć szczególnie wysokiej wartości artystycznej – są to głównie proste opracowania, odpowiadające możliwościom wykonawczym i finansowym niewielkich parafii; pozostają one jednak cennym śladem muzycznej codzienności poza wielkimi ośrodkami katedralnymi, kolegiackimi czy klasztornymi. W toku badań zidentyfikowałam dwóch twórców lokalnych, dla których kolekcja Zalaskiego stanowi jedyne świadectwo działalności kompozytorskiej. Z drugiej strony, obecność utworów włoskich i szwajcarskich prowadzi do pytania o ścieżki transmisji repertuaru, powiązane prawdopodobnie z rynkiem drukarstwa muzycznego oraz sieciami kontaktów między domami zakonnymi. Ponad połowa utworów z tej kolekcji zachowana jest unikatowo; ich transkrypcje znalazły się w aneksie III. Czwarty i ostatni rozdział stanowi próbę umiejscowienia kolekcji, jej kontekstu i repertuaru w szerszej perspektywie europejskiej. Zjawisko rekatolizacji występowało nie tylko na Śląsku, lecz także w innych częściach Starego Kontynentu; ponadto okoliczności te nie były jedynymi, w których przemiany wyznaniowe wpływały na kulturę muzyczną. By ukazać cechy charakterystyczne muzyki w czasach rekatolizacji, możliwe przemiany i te elementy, które pozostawały wspólne, w rozdziale tym przedstawione zostały teoretyczne założenia dotyczące muzyki i ich praktyczne realizacje u katolików i luteran (w zakresie liturgii, pobożności prywatnej, edukacji, propagandy wyznaniowej i polemik), a także kwestie dotyczące transmisji repertuaru (ze szczególnym uwzględnieniem przekazu międzywyznaniowego, adaptacji i cenzury) oraz wpływu procesu rekatolizacji na kulturę (mobilność, migracje, patronat, krajobraz dźwiękowy itp.). Wszystkie te kwestie w odniesieniu do kultury Śląska wymagają z pewnością poszerzonych badań; rozdział ten stanowi jedynie krótkie wprowadzenie w zagadnienia tworzące kontekst społeczno-kulturowy nowoodkrytej kolekcji źródeł – niewielkiego, lecz cennego śladu muzycznego życia pośród skomplikowanej sytuacji politycznej i wyznaniowej.

Recently discovered collection of eighteen music manuscripts, containing 107 vocal-instrumental pieces and titles of subsequent two (not preserved), belonged to Joannes Chrysostomus Zalaski, Catholic church cantor active in Silesia in the 2 nd half of 17th century. He was not only the owner of those manuscripts (all of them are signed with his initials – I.C.Z. / J.C.Z.), but also copyist of the majority of music material. His full name, biographical issues, context of activity and existence of such a vast collection of music were however totally unknown. The collection itself contains a varied repertoire of sacred music from that time – masses, vespers, antiphons, motets and songs. Among masses one can find Missa super O gloriosa Domina by Polish court composer Marcin Mielczewski – this source, being the unique complete one, has been used for the critical edition of this piece (by Zygmunt Szweykowski); its connections to a wider collection and context were unknown either. Due to further archival research I have identified the full name of I.C.Z. monogrammist, as well as three places of his activity and some details concerning his background, family and social connections. Joannes Chrysostomus Zalaski claimed himself to be of Cassubian origin; during his time of activity known up to now (1657–1705) he worked as a schoolteacher and church cantor in Prusice/Prausnitz (1657–1664), Namysłów/Namslau (1664–1678) and Brzeg/Brieg (1678–1705). All those three centres belonged at the time to Silesia, then part of the Habsburg Empire, and the churches there were then newly “re-catholicised”, due to the imperial decree establishing Catholicism as the only confession that could be performed legally. Zalaski made thus in his life such a career, moving from small town of Prusice through larger town of Namysłów, finally to Brzeg, former capital of a duchy and very significant cultural centre on the map of pre-Thirty-Years-War Silesia. The unequivocal confessional context of those times may be reflected both by his family life (his first wife, as well as the second one, seems to be of Lutheran background) and the repertoire of his handwritten collection, in which one can find pieces by Lutheran authors in terms of text and music. In the time of re-catholicisation in Silesia, there were hundreds – if not thousands – of churches that changed its confessional affiliation due to a political decision. There were hundreds of musicians – cantors, organists, other vocalists and instrumentalists – that migrated in different ways, both Lutherans on exile to more tolerant regions and Catholics looking for employment in the new administration. As it was quite impossible to imagine a religious life without music, the churches and communities had undoubtedly their own music culture both before and after the change. From the whole region of Silesia in this time, however, there were no music sources known to originate in centres affected by the imperial decree, being thus a testimony of music culture facing such a movement. Joannes Chrysostomus Zalaski’s music collection seems to be the first group of music sources documenting those circumstances. Even if incomplete (only 18 manuscripts from at least 83 owned by Zalaski at the time are preserved) and without ambitions to represent the whole region with its differences, it leads us to many questions concerning music culture and – together with further archival records – allows to answer at least some of them. In the first chapter of my dissertation, I have presented the collection itself – its content, state of preservation, copyists, dating, places of origin, as well as a short biography of the owner, Joannes Chrysostomus Zalaski. A thematic catalogue of the collection is provided in the first appendix, all the records are entered to the RISM database as well. The second chapter describes the historical context of all the three centres in which Zalaski has worked and created his music collection: Prusice, Namysłów and Brzeg, with focus on musical and confessional issues. The music culture of those places in 17th century (Prusice, Namysłów) or after re-catholicisation (Brzeg) was totally neglected due to the lack of direct sources (i.e., music manuscripts and prints). Zalaski’s collection, newly discovered, became a kind of pretext for further research in the archives, in search of non-musical traces of musical life. Chronicles, letters, reports, accounts and parish registers helped to reconstruct at least some part of colourful image of a lost culture. Due to archival records many unknown cantors, organists, instrumentalists, as well as luthiers and organ builders from those towns were identified. To this chapter the second appendix is enclosed: a list of music prints published in Brzeg before 1707. The third chapter presents the repertoire of Zalaski’s collection: 107 preserved pieces and two others documented only by a title page. Masses, vespers, antiphons, motets and songs, composed by authors renowned locally or on a larger European scale, of both Catholic and Lutheran background, originated from Silesia, Bohemia, PolishLithuanian Commonwealth, Switzerland and Italy, reveal a variety of sacred music performed in ordinary parish churches at the time. Although many of them seem not to be of great ‘artistic value’, being just simple settings that a small community could afford (in terms of musicians’ numerosity and performing skills), they are still a valuable trace of musical life led somewhere beyond the cathedrals, collegiate churches or huge monasteries. Two local composers (active in Żmigród and Wrocław) have been identified, Zalaski’s collection being for them the unique prove of compositional activity. From the other side, the presence of Italian and Swiss works leads to a question of transmission of the repertoire, its paths being probably connected to a trade market of printed books or to religious orders’ networks. More than a half of all the pieces are unique; the third appendix contains transcriptions of them. The fourth and last chapter situates the collection, its background and contents in a wider European perspective. Neither Silesia was the only region to undergo the re-catholicising process, nor those circumstances were the only ones where music culture met confessional changes. To understand what could be characteristic for music in the time of re-catholicisation, what could have changed and what could remain similar, I presented both Catholic and Lutheran theoretical views on music as well as practical applications of music for liturgy, private devotion, education, religious propaganda and polemics. The issues of transmission of the repertoire (oral, handwritten, printed), including cross-confessional transmission, adoption or censorship, were also introduced, as well as possible impact of the re-catholicising process on society and culture (mobility, migrations, cultural patronage, soundscape etc.). All those issues, in relation to Silesian culture, require further research; this chapter being thus only a brief summary of what could be the socio-cultural context of a newly discovered collection of music manuscripts, a tiny but meaningful trace of a vivid life in a rather intricate political and confessional situation.