Dyskusyjne zagadnienia związane z opisem związków frazeologicznych w powojennych słownikach ogólnych języka polskiego (na przykładzie frazeologii somatycznej)

Dyskusyjne zagadnienia związane z opisem związków frazeologicznych w powojennych słownikach ogólnych języka polskiego (na przykładzie frazeologii somatycznej) Przedmiotem pracy jest opis związków frazeologicznych zawierających leksemy należące do pola semantycznego „ciało i jego części”, notowanych w powojennych słownikach ogólnych języka polskiego: Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego, Słowniku języka polskiego pod red. Mieczysława Szymczaka, Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. Bogusława Dunaja, Innym słowniku języka polskiego pod red. Mirosława Bańki oraz Uniwersalnym słowniku języka polskiego pod red. Stanisława Dubisza. Analizie poddano wszystkie związki somatyczne notowane w tychże słownikach, jednak w pracy omówiono dokładnie tylko wybrane. Są to przykładowe związki, których sposób opisu okazał się pod jakimś względem problematyczny. Dyskusyjnych zagadnień związanych z opisem związków frazeologicznych w słownikach jest niemało. W rozprawie skoncentrowano się na trzech zagadnieniach. Są to: status związku frazeologicznego, metody jego objaśniania oraz problem wariantywności. Pierwszym z celów rozprawy było udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakim połączeniom wyrazowym nadano w poszczególnych słownikach status związku frazeologicznego, w tym, jak założenia przedstawione w instrukcjach do słowników zostały zrealizowane w samych słownikach. Drugim celem pracy było zbadanie tego, w jaki sposób w poszczególnych dziełach leksykograficznych został rozwiązany problem wariantywności związku frazeologicznego, w tym problem określenia jego granicy. Trzecim celem rozprawy było określenie, które rozstrzygnięcia dotyczące miejsca notowania związków frazeologicznych w słowniku i w strukturze hasła, a także rozwiązania co do sposobu definiowania tych związków, najlepiej zdają sprawę z ich motywacji semantycznej. Podjęto też próbę odpowiedzi na pytanie, czy jest możliwe wypracowanie takiego wzorca opisu związków frazeologicznych w słownikach, który by uwzględniał − tam gdzie to możliwe − motywację semantyczną frazeologizmów. Aby zrealizować cele rozprawy, przeanalizowano instrukcje i wstępy do słowników oraz hasła słownikowe, zawierające badane frazeologizmy. Szczegółowa analiza stanowi zasadniczą część pracy. Rozdział analityczny poprzedzają dwa rozdziały teoretyczne. Pierwszy z nich stanowi krytyczny przegląd badań nad związkiem frazeologicznym, drugi zaś traktuje o wyjątkowości słownika jako autorskiego i indywidualnego dzieła. Analiza materiału pozwoliła zauważyć, że w instrukcjach słownikowych nie poświęca się wiele miejsca statusowi frazeologizmów, a wytyczne dla redaktorów nie są wystarczająco precyzyjne, tak by mogli oni jednoznacznie określić, czy dane połączenie wyrazowe jest związkiem frazeologicznym, czy nie. W konsekwencji można wskazać wiele połączeń wyrazowych, które w jednym słowniku zostały zanotowane jako frazeologizmy, a w innym jako swobodne połączenia wyrazowe, będące jedynie przykładem użycia jednego z komponentów. Problem ten ilustrują m.in. takie połączenia, jak: złote serce, kamienne serce i krzaczaste brwi. Przykłady te wyraźnie pokazują, że o statusie połączenia wyrazowego często decydują indywidualne rozstrzygnięcia i językowa intuicja danego leksykografa. To samo spostrzeżenie nasuwa się po analizie sposobów notowania wariantywności związków frazeologicznych. Autorzy instrukcji nie określają m.in. tego, ile wariantów danego frazeologizmu notować w słowniku − wszystkie czy tylko wybrane. Nie precyzują także tego, w jaki sposób ustalać granicę związku frazeologicznego. Na przykład w jednym ze słowników zanotowano związek wariantywny brać, czerpać wiadomości z pierwszej ręki, w innym słowniku zarejestrowano związek niewariantywny wiadomości z pierwszej ręki, a w jeszcze innym przesunięto jego granicę do postaci z pierwszej ręki. Szczegółowe badanie materiału wykazało, że słownikiem, w którym motywacja semantyczna frazeologizmów została ukazana najczytelniej, jest Inny słownik języka polskiego pod red. Mirosława Bańki. Rozwiązania dotyczące opisu frazeologizmów, przyjęte w tym dziele leksykograficznym, stały się punktem wyjścia do opracowania nowej propozycji opisu związków frazeologicznych w słowniku, który ukazywałby ich motywację semantyczną. Jednym z elementów tej propozycji jest postulat notowania konotacji semantycznych poszczególnych komponentów związków frazeologicznych. Drugi postulat dotyczy podawania krótkiej informacji etymologicznej do tych związków, których znaczenie nawiązuje do dawnych zwyczajów, wierzeń, przekonań, znaczących kulturowo gestów i zachowań. Można przypuszczać, że hipotetyczny słownik, w którym zrealizowano by powyższe postulaty, miałby jeszcze większe walory edukacyjne, pomagałby odpowiedzieć odbiorcy na pytanie, dlaczego dany frazeologizm znaczy właśnie to, co znaczy, i pozwalałby odkrywać zawarty we frazeologii językowy obraz świata. Controversial problems connected with the description of idioms in postwar general-purpose dictionaries of Polish language (basing on somatic phraseology) In my work I dealt with problems connected with the description of idioms in postwar general-purpose dictionaries of Polish language. I chose the following dictionaries: Słownik języka polskiego by Witold Doroszewski, Słownik języka polskiego by Mieczysław Szymczak, Słownik współczesnego języka polskiego by Bogusław Dunaj, Inny słownik języka polskiego by Mirosław Bańko and Uniwersalny słownik języka polskiego by Stanisław Dubisz. I decided to narrow down the researched material to idioms including words connected with parts of the body. I studied all of them, however, in my work I analysed a certain group of idioms, which were problematic in some respects. Various issues connected with the description of idioms in dictionaries could be discussed. I concentrated on three aspects of description. First of all, status of idioms, then methods of their description and finally their variant noting problems. One of the aims of my study was to answer the question which word connections were noted as idioms in given dictionaries. I also checked whether the guidelines included in dictionary instructions were fully realized in those dictionaries. The next issue I studied was to check what ways there were to note variants of idioms and how to define their limits. Last but not least, was the issue which methods regarding idioms noting in the dictionaries and ways of their defining showed their semantic motivation in the best way. Therefore, the vital question arose whether it would be possible to find a better solution to describe idioms in dictionaries which would present their semantic motivation. In order to respond to the presented problems I analysed dictionary instructions, introductions to dictionaries and dictionary entries including chosen idioms. The acute analysis comprised the main part of my doctoral thesis and was preceded by two theoretical chapters. The first one included a review of research on idioms while the second one concerned a dictionary as a original and unique piece of work. The first conclusion which I have come to is that the guidelines included in dictionary instructions are not detailed enough to let the authors define precisely which word connections are idioms and which are not. In consequence, there are many cases when the same word connection is regarded as an idiom in one dictionary while in the other it is presented as a non-idiom expression being only an example of the use of one of its components. Among some of the examples are heart of gold, heart of stone or bushy eyebrows. This clearly shows that decisions concerning status of idioms depend on linguistic intuition and individual approach of certain lexicographers. The same applies to the variant noting problems. In dictionary instructions there are not many guidelines regarding variant idioms. For example, the authors of instructions did not determine, how many variants of idioms are presented in the dictionary − all of them or just a few. It is also not distinguished how to define the limits of the idioms. For instance, in one of the dictionaries we can find the variant idioms to get, to receive information at first hand, in the other it is presented as a non-variant idiom − information at first hand and in another it is limited to at first hand. My deep analysis let me come to a conclusion that the best methods regarding idioms noting which show their semantic motivation are presented in Inny słownik języka polskiego by Mirosław Bańko. This model of lexicographic description became a starting-point of my own conception regarding idioms noting in the dictionaries. I agree with such a model, however, I believe it can be developed. Therefore, I make an attempt to do it in my doctoral thesis. In my opinion it is a better solution to describe idioms in dictionaries which would present their semantic motivation by noting the connotations of their components. Moreover, it would be interesting to give a short information regarding idioms which meaning comes from the old traditions, beliefs, cultural gestures and behaviour. I do hope that such a hypothetical dictionary basing on these ideas would be more useful for educational purposes and would indicate a linguistic image of the world.