Korespondencja sztuk w wybranych tekstach Stefana Chwina (Krótka historia pewnego żartu, Hanemann, Esther)

Dysertacja jest próbą krytycznego przybliżenia kwestii obecnych w trzech powieściach Stefana Chwina i związanych z problematyką „sztuk siostrzanych” – literatury i plastyki, takich jak: obrazowość tekstu, proces konceptualizacji i symbolizacji w utworach prozatorskich, lektura intertekstualna. Utwory: eseistyczna Krótka historia pewnego żartu (1991), ujęta w formę elipsy Esther (1999) i najgłośniejsza powieść Chwina Hanemann (1995) wyodrębnione zostały ze spuścizny literackiej gdańskiego pisarza na podstawie wspólnych im elementów, takich jak: czas akcji (przełom XIX i XX wieku, do lat 50. XX wieku), styl literacki (wyrażający się m.in. w rozczłonkowanym, skupionym na detalu języku wypowiedzi artystycznej), wyobraźniowość melancholijna, duchowość romantyczna, wielo- i interkulturowość, historia powojennego Gdańska i losów jego mieszkańców, obecność wątków afikcjonalnych. Rozprawa składa się z dwustronicowego Wstępu, części teoretycznej pt. Tertium comparationis, trzech różnych objętościowo rozdziałów analitycznych, zatytułowanych kolejno: Romantyczne peregrynacje, Narracje tożsamościowe, Estetyka melancholii, podsumowania oraz bibliografii wraz ze spisem ilustracji. Swym zakresem historycznym obejmuje okres począwszy od przełomu wieku XVIII i XIX (narodziny romantyzmu niemieckiego), po przełom wieku XX i XXI (rozwój współczesnej komparatystyki kulturowej). W rozdziale wprowadzającym nakreślone zostały historia komparatystyki o charakterze kulturowym i obecny stan badań nad korespondencją sztuk. Przybliżone zostały zagadnienia dotyczące porównywania literatury z innymi sferami ekspresji humanistycznej. W częściach analitycznych badania nad relacjami werbalno-wizualnymi obecnymi w książkach współczesnego polskiego prozaika przeprowadzone zostały przez pryzmat następujących optyk: 1) romantyczno-wyobrażeniowej, 2) historyczno-politycznej, 3) doświadczenia melancholii. Wyodrębnione w nich zostały miejsca wspólne literatury i sztuk plastycznych, stosunek krytyki do utworów o charakterze intermedialnym, rola wątków malarskich, funkcje i rodzaje figur retorycznych (typu: amplifikacja, metafora, alegoria, ironia, symbol), za pomocą których malarstwo, fotografia czy grafika włączane zostają w obręb powieści. Całość rozprawy, łącznie z bibliografią, liczy 261 stron. Podstawowy problem poruszany w dysertacji polegał na wyodrębnieniu, nazwaniu i opisaniu rodzajów oraz funkcji istniejących w powieściach Chwina relacji słowno-obrazowych, ergo – przyjrzeniu się sposobowi realizacji w nich kategorii obrazowości/malarskości. Analiza interdyscyplinarna zakładała także zbadanie, za pomocą jakich figur retorycznych, procedur stylistycznych i zabiegów kompozycyjnych dokonuje się w Hanemannie, Esther, Krótkiej historii pewnego żartu przekład języka malarskiego na kod literacki. W efekcie miało to doprowadzić do ukazania nowych znaczeń zawartych w tych książkach i omówienia obecnej w nich problematyki z perspektywy sztuk plastycznych (w szczególności wczesnoromantycznego malarstwa niemieckiego, a w mniejszej mierze – ekspresjonistycznego i formistycznego). Celem pracy było ukazanie istnienia w tekstach Chwina powinowactw między paradygmatem romantycznym a postmodernistycznym, co prowadzić miało do nakreślenia cech charakterystycznych dla zjawiska zwanego postmodernistycznym romantyzmem. W wyniku postępowania badawczego pokazano, iż obecne w tekstach Chwina rodzaje powinowactw intertekstualnych i interartystycznych można sklasyfikować według dwóch typów powiązań: 1) semantyczno-leksykalnego i 2) stylistyczno-kompozycyjnego. Pierwszy z nich ukazuje malarskość słowa literackiego poprzez zastosowanie różnego rodzaju figur retorycznych, przy czym znak wizualny funkcjonuje tu w sposób zarówno pośredni (poprzez malarski opis obrazu), jak i bezpośredni (przywołanie konkretnego dzieła – Krzyża w górach Friedricha, fotografii, autorskich rysunków Chwina). Drugi wymiar relacji dotyczy struktury utworu literackiego, która może być porównywana z kompozycją obrazu malarskiego (Esther Chwina i Kobieta przy oknie Friedricha), bądź obecności w tekście relacji „tekst – ilustracja”, gdzie znak wizualny (rysunek, fotografia) wzbogaca sens słowa pozostając zarazem autonomicznym konstruktem znaczeniowym. W tym aspekcie rozprawa spełnia swój cel, jakim było wyodrębnienie i zanalizowanie istniejących w ww. tekstach Chwina wielowymiarowych i złożonych relacji interdyscyplinarnych oraz ukazanie sposobów ich funkcjonowania. Z uwagi na wielowątkowość obecnych w tekstach Chwina loci communes, jako narzędzia metodologiczne posłużyły Autorce koncepcje badawcze dające szerokie możliwości interpretacyjne: hermeneutyka (H.-G. Gadamer), semiotyka (R. Barthes), historyzm (F. Ankersmit, H. White), retoryczna wersja ikonologii zwana retoryką wizualną (K. Burke, A. Kampka). Podjęta w pracy próba analizy porównawczej Krótkiej historii pewnego żartu, Hanemanna i Esther z twórczością C. D. Friedricha stanowi zarazem przykład wykorzystania osiągnięć z zakresu kultury wizualnej. Analiza wątków interdyscyplinarnych, do których należą m.in. mikrohistorie i Wielka Historia, przestrzenie mityczne, niespełniona miłość, miasta jako figury braku umożliwiła zbudowanie wspólnego dla Chwina i Friedricha paradygmatu kulturowego opartego na doświadczeniu melancholii. Podbudowę teoretycznoliteracką pracy stanowią studia poświęcone literaturze porównawczej, komparatystyce kulturowej i interdyscyplinarnej. Należą do nich: Komparatystyka. Studia literackie – studia kulturowe (2013) Andrzeja Hejmeja, Przestrzenie komparatystyki – italianizm (2010) Olgi Płaszczewskiej, Literatura a malarstwo. Malarstwo a literatura. Panorama myśli polskiej XX wieku (2009) pod red. Grażyny Królikiewicz i innych, książki Seweryny Wysłouch (Literatura a sztuki wizualne, 1994; Literatura a semiotyka, 2001), tomy Antologia zagranicznej komparatystyki literackiej (1997) pod red. Haliny Janaszek-Ivaničkovej i Komparatystyka dla humanistów (2011) pod red. Mieczysława Dąbrowskiego. W odkrywaniu elementów poetyki romantycznej w ponowoczesnej prozie Chwina pomocne były książki Marii Janion (w tym m.in. Romantyzm a początek świata nowożytnego, 2000), Agaty Bielik-Robson (Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości, 2000), Mieczysława Dąbrowskiego (Literatura i konteksty. Rzeczy teoretyczne, 2011), artykuły Ewy Domańskiej. Analiza wątków tożsamościowych w perspektywie historycznej odbywała się w oparciu o prace H. White’a i F. Ankersmita, zaś motywów budujących atmosferę melancholii w nawiązaniu do znanej monografii Saturn i melancholia: studia z historii, filozofii, przyrody, medycyny, religii oraz sztuki autorstwa R. Klibanskiego, E. Panofskiego, F. Saxla, tekstów M. Bieńczyka, A. Zeidler-Janiszewskiej, M. Dąbrowskiego. Wiedza nt. życia i twórczości C. D. Friedricha zaczerpnięta została w głównej mierze ze studiów niemieckojęzycznych autorstwa historyków sztuki – K. L. Hocha i Ch. Jensena, E. M. Schneider oraz książek T. Żuchowskiego. Obraz filozoficzny ponowoczesnego romantyzmu i kultury wizualnej tworzą w dysertacji odwołania do teorii Novalisa, F. Lyotarda, J. Derridy, Z. Baumana, D.W. Fokkemy, H.-G. Gadamera, M. Heideggera, R. Barthes’a, K. Burke’a.