Koncepcja intencji dzieła Umberto Eco w kręgu współczesnej filozofii i filozofii prawa – przyczynek do teorii wykładni prawa

Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest przeanalizowanie opracowanej przez Umberto Eco semiologicznej koncepcji intencji dzieła (intentio operis). Jest to taka strategia interpretacyjna, która za podstawowego „bohatera” uznaje dzieło. Koncepcja została przedstawiona w szerszym tle, jakim jest filozofia postmodernizmu, zestawiona zarówno z pokrewnymi, jak i antagonistycznymi teoriami. Główny cel pracy stanowi zastosowanie tejże koncepcji w prawniczym kontekście poprzez z jednej strony porównanie jej z formalistycznymi programami wykładni oraz z drugiej – poprzez dogłębne zbadanie wniosków, do jakich intentio operis może prowadzić, gdyby zastosować ją w procedurach wykładniczych (próba operacjonalizacji). Praca składa się ze wstępu, dziewięciu rozdziałów, które podzielone zostały na dwie części: pierwsza (rozdziały 1-5) służy zaprezentowaniu koncepcji intencji dzieła Umberto Eco i jej podstaw filozoficznych, a druga (rozdziały 6-9) stanowi próbę zastosowania tejże koncepcji do materii prawa. Całość rozstała podsumowana w Zakończeniu. Przedmiotem rozważań podjętych w rozdziale 1 jest sama koncepcja intencji dzieła. Stanowi ona strategię interpretacyjną, co oznacza, że obejmuje pewien zbiór założeń, które już mamy, gdy dochodzi do interpretacji. Można ją określić mianem holistycznej w tym sensie, że angażuje ona rozliczne elementy wewnątrz- i okołotekstowe: 1) manifestację linearną tekstu (kod pozostawiony przez autora); 2) czytelnika, który nie tyle odczytuje sam tekst, co dokonuje wyboru spośród możliwych interpretacji zgodnie ze swoim usytuowaniem we wspólnocie interpretacyjnej; 3) encyklopedię kulturalną zawierającą dany język i zbiór wszystkich wcześniejszych interpretacji tego samego tekstu lub tekstów pokrewnych. Intentio operis nie jest jednak koncepcją zupełną ani skończoną. Żeby mogła stać się pełnowartościową teorią interpretacyjną, trzeba zaopatrzyć ją w te cechy, których jej najbardziej brakuje. Rdzeniem rozdziału 2 jest bliższe przyjrzenie się paninterpretacjonizmowi, który zapewnia omawianej koncepcji ontologiczne podłoże poprzez odwołanie do pojęcia „konsensu wspólnoty”. W tym rozumieniu postrzegać będziemy metodologiczną teorię Umberto Eco za specyficzne zastosowanie ontologicznie zorientowanego paninterpretacjonizmu. Rozdział 3 poświęcony jest z kolei rozwinięciu aspektu negatywnego koncepcji intencji dzieła, którego upatrywać można – opierając się na pojęciu „nadinterpretacji” – w dekonstrukcji. Nadinterpretując, naciągamy znaczenia słów, stosujemy metody wręcz paranoiczne, żeby osiągnąć pożądany efekt. Eco stwierdza co prawda, że nawet nadinterpretacja może być owocna, niemniej jednak nie można postrzegać nadinterpretacji, a przez to dekonstrukcji, jako uniwersalnej praktyki. Punktem wspólnym między intentio operis a interpretacją prawa jest bowiem szacunek do tekstu. W wykładni prawa chodzi nie o owocność, lecz o dosłowność, a dla dekonstrukcji nie ma bardziej odległego celu. W rozdziale 4 i 5 koncepcja intencji dzieła została umieszczona na szerszym tle społeczno-kulturowym oraz filozoficznym. Obejmują one eksplikację pojęcia „postmodernizm” i ukazanie relewantnych konsekwencji z nim związanych. Przedstawiono w nich skrótowo filozofię postmodernistyczną, koncepcje za nią stojące i jej implikacje; umieszczono więc postmodernizm w ramach głębszej struktury dającej podwaliny dla koncepcji intencji dzieła w zakresie zarówno społecznym, jak i kulturowym. Druga część pracy zorientowana jest zdecydowanie bardziej na kwestie prawne. W rozdziale 6 przedmiotem rozważań jest myśl intencjonalistyczna głosząca prymat intencji autorskiej jako uprawnionego celu czynności wykładniczych, zaś rozdział 7 poświęcony został Antoninowi Scalii, nieżyjącemu już sędziemu Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych, jednocześnie proponentowi tekstualizmu i oryginalizmu, które są stanowiskami opozycyjnymi wobec intencjonalizmu. W rozdziale 8 podjęto próbę zaprezentowania znanych polskich formalistycznych teorii prawa (koncepcji klaryfikacyjnej i derywacyjnej). Wieńczący pracę rozdział 9 miał na celu porównanie koncepcji intencji dzieła z przedstawionymi powyżej teoriami wykładni prawa. Wniosek z przeprowadzonej analizy jest następujący: koncepcja intencji dzieła, mimo swojej postmodernistycznej proweniencji, jest w stanie wejść w produktywny dialog z formalistycznymi teoriami prawa. Nie stanowi ona dodatkowo radykalnego zerwania z dominującym dyskursem, przy czym zaobserwować możemy pewne istotne różnice. Uwidaczniają się one np. w przekonaniu, że interpretacji dokonujemy zawsze oraz że należy zrezygnować z ujmowania wykładni jako linearnego procesu polegającego na przechodzeniu od jednej dyrektywy do drugiej oraz z dawania prymatu dyrektywom wykładni językowej. W związku z powyższym wniosek z tej pracy jest jasny: koncepcja intencji dzieła znajduje jak najbardziej zastosowanie do materii prawa jako owocne dopełnienie (lecz nie substytut) teorii formalistycznych.

It is the subject-matter of the dissertation to conduct an analysis of Umberto Eco’s semiological concept of the intention of the text (intentio operis). This interpretive strategy considers the text as the main object of interest. Intentio operis is presented against the broader background of the philosophy of postmodernism, juxtaposed with both related and antagonistic theories. The main purpose of the doctoral thesis is to apply the concept to a legal context by, on the one hand, comparing it with formalist theories of interpretation and, on the other hand, by examining in depth the conclusions to which intentio operis can lead if applied to interpretive procedures in law (operationalization attempt). The dissertation consists of the introduction, nine chapters (which are divided into two parts: the first (Chapters 1-5) serving to present Umberto Eco’s concept of the intention of the text and its philosophical basis, and the second (Chapters 6-9) to attempt to apply the concept to the matter of law). The dissertation has been summarized in the Conclusion. The discussion undertaken in Chapter 1 pertains to the very concept of the intention of the text. Intentio operis represents an interpretive strategy, which means that it involves a certain set of assumptions that we already have when it comes to interpretation. It can be described as holistic in the sense that it involves numerous intra- and para-textual elements: 1) the linear manifestation of the text (the code left by the author); 2) the reader, who does not so much read the text itself, but chooses from among possible interpretations according to his or her position in the interpretive community; 3) the cultural encyclopedia containing the given language and the set of all previous interpretations of the same or similar texts. Intentio operis, however, is not a complete or finished concept. In order for it to become a full-fledged interpretive theory, it needs to be supplied with those features that it most lacks. The core of Chapter 2 is a closer look at paninterpretationism, which provides an ontological foundation to the concept under discussion by referring to “consensus of the community.” In this sense, we will view Umberto Eco’s methodological theory as a specific application of ontologically oriented paninterpretationism. Chapter 3, in turn, is devoted to developing the negative aspect of the concept of the intention of the text, which can be found – by reference to the idea of “overinterpretation” – in deconstruction. Overinterpretation consists in stretching the meanings of words, using downright paranoid methods to achieve the desired effect. Although Eco states that even overinterpretation can be fruitful, overinterpretation, and by extension deconstruction, cannot be seen as a universal practice. Indeed, one of the common points between intentio operis and legal interpretation is their respect for the text itself. In legal interpretation, the goal is to achieve a literal meaning, and thus fruitfulness is not a serious consideration. Chapters 4 and 5 place the concept of the intention of the text against a broader socio-cultural and philosophical background. These include an explication of the concept of “postmodernism” and a demonstration of the relevant consequences related thereto. They comprise a brief introduction to postmodern philosophy, the concepts behind it, and its implications; thus placing postmodernism within a deeper structure that provides a foundation for the concept of intention of the text in both social and cultural background. The second part of the work leans explicitly towards legal issues. Chapter 6 deals with intentionalist thought that proclaims the primacy of authorial intention as a legitimate goal of interpretive activities, while Chapter 7 is devoted to Antonin Scalia, the late US Supreme Court judge, at the same time a proponent of textualism and originalism, which are positions in opposition to intentionalism. In turn, Chapter 8 was an attempt to present the well-known Polish formalist theories of law (the theory of clarification and the derivational theory). The goal of the final Chapter 9 of the dissertation was to compare the concept of intention of the text with the theories of legal interpretation presented above. The conclusion of the analysis conducted in the dissertation is as follows: the concept of the intention of the text, despite its postmodern origin, is able to enter into a productive dialogue with formalist theories of law. In addition, it does not represent a radical break with the prevailing discourse; however, certain material differences can be noticed. These are evident, for example, in the conviction that interpretation is something we do in any and all circumstances, and that it is necessary to abandon the view of interpretation as a linear process of moving from one directive to another, as well as the primacy accorded to the directives of linguistic interpretation, Therefore, the conclusion of this work is clear: the concept of the intention of the text can be applied to the matter of law as a fruitful supplement to (but not a substitute for) formalist theories.