Właściwości dystrybucyjne predykatów czasownikowych o znaczeniu emotywnym: analiza konfrontatywna wybranych czasowników polskich i białoruskich

Niniejsza praca mieści się w nurcie badań konfrontatywnych składni polskiej i białoruskiej i zawiera opis właściwości dystrybucyjnych predykatów czasownikowych wybranych klas semantycznych. Wybór tematu podyktowany jest tym, że konfrontatywny opis systemów składni języka polskiego i białoruskiego jest słabo opracowany na tle innych dziedzin językoznawstwa, w zwiazku z czym potrzeba opisu poszczególnych zjawisk składni polskiej i białoruskiej jest niewątpliwa. Taki opis pozwala ustalić charakterystyczne cechy składniowo-semantyczne. W przypadku języka białoruskiego stwarza to również możliwość odejścia od panującego w językoznawstwie białoruskim formalnego podejścia do opisu zjawisk językowych, przeprowadzenia badań na innym poziomie, w nurcie nowoczesnych teorii naukowych. Pod uwagę brałam czasowniki, które pozwoliłyby wykazać różnice pod względem możliwości dystrybucyjnych zarówno w obrębie jednego języka, jak i w kontekście porównawczym. W związku z tym z języka polskiego i białoruskiego zostały wybrane predykaty czasownikowe określające negatywne emocje i stany uczuciowe, takie jak: nienawiść, niepokój, rozczarowanie, smutek, strach, wstyd. Przedmiotem badań są właściwości dystrybucyjne polskich i białoruskich czasowników emotywnych analizowane pod względem formalnym i semantycznym. Źródło materiału badawczego w języku polskim stanowi Narodowy Korpus Języka Polskiego, w języku białoruskim zaś – ze względu na brak korpusu – jest to strona internetowa: www.knihi.com będąca zbiorem tekstów białoruskiej literatury pięknej, zagranicznej literatury pięknej w tłumaczeniu na język białoruski oraz utworów publicystycznych, a także inne strony internetowe w języku białoruskim. Metodologia analizy konfrontatywnej wybranego fragmentu systemów składniowych języka polskiego i białoruskiego uwarunkowała wykorzystanie w pracy metod analizy dystrybucyjnej i porównawczej. Celem pracy jest próba odpowiedzi na następujące pytania: - Jaka struktura predykatowo-argumentowa właściwa jest predykatom czasownikowym stanów emocjonalnych i jak dana struktura reprezentowana jest na poziomie powierzchniowym (formalno-gramatycznym) w języku polskim i w języku białoruskim? - Jaka współzależność istnieje między konstrukcjami z czasownikami o znaczeniu ‘bycie w pewnym stanie emocjonalnym’ i o znaczeniu ‘powodowanie pewnego stanu emocjonalnego’? - Jak zmienia się dystrybucja syntaktyczna predykatów czasownikowych w przypadku czasowników bezprzedrostkowych i ich derywatów przedrostkowych? Rozdział I pt. Teoretyczne podstawy badań skłąda się z czterech części. Podrozdział 1.1. zawiera opis stanu badań składni języka polskiego i białoruskiego. W studiach dotyczących gramatyki języka polskiego istotny jest nie tylko plan formy, lecz także plan treści języka. Kierunek: ‘struktury głębinowo-składniowe – ich realizacja na poziomie powierzchniowo-składniowym’ wybrali dla swoich badań K. Polański, S. Karolak, Z. Saloni, D. Buttler, Z. Zaron, R. Grzegorczykowa, M. Kawka i inni. Badania nad czasownikiem w językoznawstwie białoruskim polegały przede wszystkim na opisie ogólnych cech morfologicznych czasownika (kategorii aspektu, trybu, czasu i innych, osobliwości odmiany itd.); zob. prace P. Szuby, U. Aniczenki, B. Normana, J. Mackiewicza i in. Ostatnio zaczynają się też pojawiać prace, w których potencje składniowe i semantyka predykatu czasownikowego są również przedmiotem badań w białorutenistyce (prace W. Martynowa, P. Szuby i M. Jarmasz, B. Płotnikowa, A.Rudenki, A. Michniewicza i in.). W podrozdziale 1.2. rozpatruję pojęcia, dotyczące charakterystyk semantyczno-syntaktycznych predykatu czasownikowego i jego miejsca w strukturze wypowiedzi (pojęcie predykatu, konotacji, walencji, rekcji, dystrybucji). W celu wyjaśnienia istoty tych pojęć korzystałam z prac S. Karolaka, Z. Saloniego, M. Świdzińskiego, R. Grzegorczykowej, I. Mielczuka, J. Apresjana, D. Buttler, A. Chołodowicza, G. Zołotowej, W. Bogdanowa, Z. Zaron, D. Rytel-Kuc, S. Ważnika, A. Kiklewicza, J. Paduczewej i in. W podrozdziale 1.3. mowa o modelu dystrybucyjnym predykatów czasownikowych – strukturze głębinowej i powierzchniowej, a także o takim zjawisku, jak diateza (prace N. Chomsky’ego, W. Bogdanowa, R. Grzegorczykowej, I. Mielczuka, J. Apresjana, D. Buttler, S. Ważnika, B. Normana, J. Paduczewej, A. Mustajoki i in.). Podrozdział 1.4. przedstawia opis stanu badań semantyczno-syntaktycznych predykatów czasownikowych o znaczeniu emotywnym (prace A. Wierzbickiej, I. Nowakowskiej-Kempnej, S. Grabiasa, M. Grochowskiego, L. Iordanskiej, J. Paduczewej i in.). Rozdział II pt. Dystrybucja formalna i syntaktyczna: typy rekcji i role semantyczne predykatów czasownikowych zawiera analizę wybranych polskich i białoruskich predykatów czasownikowych należących do klas leksykalno-semantycznych ‘nienawiści’, ‘niepokoju’, ‘rozczarowania’, ‘smutku’, ‘strachu’, ‘wstydu’. Chodzi tu mianowicie o: - ustalenie charakterystyk semantycznych aktantów dla polskich i białoruskich predykatów czasownikowych wchodzących w ich strukturę predykatowo-argumentową; - przeprowadzenie analizy polskich i białoruskich konstrukcji syntaktycznych zawierających predykaty emotywne; - ustalenie liczby aktantów obligatoryjnych i fakultatywnych dla poszczególnych predykatów czasownikowych w języku polskim i białoruskim; - ustalenie rejestru możliwych modeli rekcji w dwóch językach w przypadku aktantów imiennych; - ustalenie innych konstrukcji syntaktycznych, które tworzą analizowane czasowniki polskie i białoruskie; - ustalenie, jak dana sytuacja pozajęzykowa może być wyrażona przez predykaty stanów emocjonalnych z się/-ца i przez ich derywaty. Zbadane predykaty czasownikowe przeważnie występują w parach: czasownik kauzatywny – czasownik z cząstką się/-ца. Wyjątek stanowią polskie czasowniki nienawidzić, tęsknić, tchórzyć, markotnieć, pochmurnieć, posępnieć, osowieć i białoruskie czasowniki ненавідзець, сумаваць, смуткаваць, тужыць, пахмурнець. Predykaty te mają znaczenie ‘bycie w pewnym stanie emocjonalnym’, lecz nie są predykatami zwrotnymi. W obrębie tych samych rodzin słowotwórczych cząstka się/-ца może dołączać się albo do czasownika oznaczającego stan emocjonalny (nienawidzić się), albo oznaczającego powodowanie stanu emocjonalnego i wówczas wskazuje na wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub kilku osób (straszyć się, страшыцца). Pary predykatów określających stany emocjonalne znajdują się w następujących relacjach znaczeniowych: czasowniki z się/-ца oznaczają stany i procesy zachodzące w psychice eksperiencera ([ktoś] martwi się, [ktoś] smuci się), wówczas człony bez się/-ца w obrębie tych par mają znaczenie kauzatywne, opisują powodowanie określonych stanów emocjonalnych (por. [ktoś/coś] martwi [kogoś], [ktoś coś] smuci [kogoś]). W tych parach człony bez się/-ца są semantycznie i słowotwórczo wtórne, derywowane drogą depostfiksacji. Takie relacje powodują istnienie różnorodnych odmian składniowych predykatów uczuć. Współzależności między konstrukcjami formalnie zwrotnymi i niezwrotnymi, wyznaczone dla rozpatrywanych czasowników, prezentują się jako przykłady klasycznej diatezy. Analiza konfrontatywna wybranych polskich i białoruskich predykatów czasownikowych o znaczeniu emotywnym ujawniła ich podobieństwo zarówno na poziomie powierzchniowym (syntaktycznym), jak i na poziomie głębinowym (semantycznym). Wyniki badań wskazują jednak na to, że bardziej szczegółowa analiza materiału języków pokrewnych daje również możliwość zaobserwowania pewnych różnic w dystrybucji. W związku z powyższym wydaje się cenne przeprowadzenie dalszych badań semantyczno-syntaktycznych, obejmujących także inne pola leksykalno-semantyczne, ponieważ pozwoli to wyodrębnić ogólniejsze tendencje w zakresie różnic we właściwościach dystrybucyjnych polskich i białoruskich czasowników. Analiza konfrontatywna może również wzbogacić opisy leksykograficzne białoruskich i polskich predykatów czasownikowych.