WISŁA I JEJ DOPŁYWY W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA PRZECIWPOWODZIOWEGO W LATACH 1945–2000

Rozprawa dotyczy historii powodzi i ochrony przed nimi w dorzeczu Wisły w okresie 1945–2000. Przedstawia różnorodne aspekty: przyrodnicze, społeczno-polityczne i ekonomiczne. Ukazuje, w jaki sposób formowała się ochrona od zjawisk powodziowych. Prezentuje również jej znaczenie w historii PRL i III Rzeczpospolitej. Podstawę źródłową badań stanowiły materiały urzędów centralnych i lokalnych odpowiadających za ochronę przeciwpowodziową. Do najważniejszych należały archiwalia Archiwum Akt Nowych (zespoły Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej, Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, Ministerstwa Żeglugi i Gospodarki Wodnej), Archiwum Narodowego w Krakowie (zespoły administracji wodnej w Małopolsce) oraz Archiwum Ministerstwa Środowiska (akta Głównego Komitetu Przeciwpowodziowego). W pierwszej części pracy chronologicznie zaprezentowano przebieg wybranych zjawisk powodziowych. Ich wybór jest zgodny z podstawową klasyfikacją powodzi na roztopowe, opadowe, zatorowe i sztormowe (te występują poza dorzeczem Wisły, więc nie były prezentowane), a także umiejscowiony jest w specyficznych kontekstach historycznych. Kolejne fragmenty pracy w sposób problemy ukazują proces formowania czynnej i biernej ochrony przeciwpowodziowej. Przedstawiono proces powstania instytucji odpowiedzialnych za walkę z powodzią, a także okoliczności budowy wybranych zapór, zbiorników i wałów przeciwpowodziowych. Kolejna część pracy opowiada o kształtowaniu innych elementów systemu osłony przeciwpowodziowej: prawie wodnym, ubezpieczeniach, ochronie środowiska oraz magazynach sprzętu przeciwpowodziowego. Następna część omawia rolę Wojska Polskiego w walkach z problemem powodzi. Prezentowane są zasady udziału wojska i konkretne przykłady uczestnictwa w akcjach przeciwpowodziowych. W rozprawie umieszczono także rozważania na temat reakcji społecznych na problematykę powodziową. Do najważniejszych elementów tych fragmentów należą wspomnienia z przebiegu wezbrań i akcji pomocy poszkodowanym. Rozważano także miejsce problematyki ochrony od powodzi w kontekście historii PRL. Ostatnia część rozprawy prezentuje różne aspekty tzw. „powodzi tysiąclecia” w 1997 r. w celu ukazania jak transformacja ustrojowa wpłynęła na ochronę przeciwpowodziową. Prowadzone badania zrekonstruowały przebieg wybranych powodzi z okresu PRL z uwzględnieniem aspektów politycznych i społecznych. Ukazały również historię kształtowania ochrony przeciwpowodziowej oraz zależność kierunków jej rozwoju od kolejnych etapów historii PRL. Wykazano, że ochrona przeciwpowodziowa nie była traktowana priorytetowo, a niekiedy raczej propagandowo. Z kolei immanentne cechy socjalizmu jak centralne planowanie, permanentne problemy z zaopatrzeniem, postępujące ogólne zubożenie czy biurokracja sprawiały, że z biegiem lat system ochrony przeciwpowodziowej nie był rozwijany właściwie. Tymczasem przemiana ustrojowa nie sprawiła, że stan ochrony radyklanie się poprawił. Sytuacja ekonomiczna państwa była zbyt słaba, aby w ciągu kilku lat nadrobić zaległości z okresu kryzysu gospodarczego w ostatniej dekadzie PRL. Samorządność, której brak w paraliżował funkcjonowanie państwa, w pierwszych latach III Rzeczpospolitej był w fazie przeobrażeń. III Rzeczpospolita „odziedziczyła” system ochrony powodziowej po PRL w sferze technicznej oraz organizacyjnej praktycznie w całości i nie potrafiła go ulepszyć. Transformacja ustrojowa sprawiła doprowadziła jednak do zniesieniu cenzury, uwolnieniu obiegu informacji oraz badań i wprowadzeniu kontroli społecznej rządzących. Dzięki temu, obraz ochrony przeciwpowodziowej w III Rzeczpospolitej w stosunku do PRL uległ całkowitej przemianie.

This paper looks at the history of floods and flood control methods used in the Vistula basin in 1945-2000. It describes natural, socio-political and economic aspects of floods. It provides an overview of the development of flood protection systems over the years and demonstrates their significance during the era of the Polish People’s Republic and in contemporary Poland. The primary source of information for this paper were records of central and local agencies responsible for flood control, including records available in the New Archives (records of the Central Office of Water Resource Management, Ministry of Agriculture and Agricultural Reforms, Ministry of Maritime Transport and Water Resource Management), the National Archives in Krakow (records of water administration agency in Lesser Poland) and the Archives of the Ministry of Environment (records of the Main Flood Prevention Committee). The first part of the paper provides an account of selected floods in chronological order. The floods grouped into categories: snowmelt, rainfall, ice jam floods and storm surges (which do not occur within the Vistula basin, hence they are not discussed in this paper) are placed in specific historical contexts. Further sections describe the process of development of active and passive flood control. They describe the formation of agencies entrusted with flood control and the circumstances in which particular dams, retention ponds and levees were built. The next part of the paper focuses on other aspects of flood control: water resources law, insurance, environmental protection and the supplies of water protection equipment. The next part looks at the role of the Polish Armed Forces in flood relief. It outlines how troops support flood relief operations and gives specific examples of flood relief operations that involved the army. Another aspect discussed are the social attitudes towards flood control. That section includes accounts of particular floods in history and the relief operations. The importance of flood control is also discussed in the historical context of the Polish People’s Republic. The final part of the paper presents various aspects of the Millennium Flood of 1997 to show the impact of political transformation on flood control policy. The study provides a reconstruction of particular floods from the era of the Polish People’s Republic and demonstrates their political and social aspects. It also shows the gradual development of flood control systems and the relationship between its directions and subsequent stages in the history of the Polish People’s Republic. It has been demonstrated that flood control was not a priority and it was used as a tool of propaganda. The inherent characteristics of socialism such as central planning, inadequate supply, increasing poverty and bureaucracy meant that over the years the need to develop flood control systems was not addressed properly. The political transformation did not lead to any radical increase in protection levels. The state of the economy in the country was too bad to compensate for the negligence caused by the economic crisis in the last decade of existence of the Polish People’s Republic. During the early years of the Third Polish Republic self-governance, whose absence had crippled the country, was in the process of transformation. The Third Polish Republic ‘inherited’ technical and organisational flood control solutions from the Polish People’s Republic and it was unable to improve them. Nonetheless, the political transformation eventually allowed for abolishment of censorship, free flow of information and knowledge and introduction of social control over government agencies. After that, the flood control systems in Poland underwent radical transformation compared to their predecessors from the previous era.