Ochrona i restytucja mienia prywatnego w świetle norm prawa międzynarodowego

Tematem pracy doktorskiej jest zagadnienie ochrony prawa własności jednostek jako samoistnego prawa podmiotowego w świetle norm prawa międzynarodowego publicznego, a także problematyka obowiązku naprawienia szkody ciążącego na państwach dokonujących naruszeń tego prawa. Zasadniczą tezą pracy jest konstatacja, iż prawo własności stanowi chronione prawo podmiotowe nie tylko na gruncie regionalnych systemów ochrony praw człowieka, ale również w świetle powszechnego prawa międzynarodowego. Naruszenie tego prawa wymaga naprawienia w pierwszej kolejności w drodze restytucji. W przypadku prawa własności, w polskim języku prawniczym zwykło się stosować pojęcie restytucji mienia. Istotnym celem pracy było prześledzenie ewolucji norm prawa międzynarodowego i ustalenia ich czasowego zakresu obowiązywania. Ma to szczególne znaczenie w przypadku oceny prawnej sytuacji historycznych np. przekształceń własnościowych w Polsce po drugiej wojnie światowej. Ustalenie dominującego – zarówno w nauce prawa międzynarodowego, jak i obrocie międzynarodowym – w danym okresie paradygmatu teoretycznego pozwala zrozumieć uwarunkowania kształtowania się norm prawa międzynarodowego, a także dokonać właściwej wykładni uwzględniającej ewolucję ich treści. Z punktu widzenia historycznego, unormowania prawa międzynarodowego dotyczące ochrony własności prywatnej obejmowały w zasadzie wyłącznie reguły traktowania przez państwa majątku stanowiącego własność cudzoziemców. Przekonanie to było szczególnie silne na przełomie XIX i XX wieku, kiedy powszechnie przyjmowanym poglądem w doktrynie prawa był pozytywizm prawny. Kształtowanie przez suwerennego prawodawcę jednostkowych praw podmiotowych uznawane było za zagadnienie wewnętrzne, pozbawione komponentu międzynarodowego i nieobjęte zatem regulacjami prawa międzynarodowego. Naruszenie prawa własności cudzoziemców traktowano jako naruszenie prawa ich państwa. Powszechny standard ochrony własności cudzoziemców ukształtował się jako zwyczajowa norma prawa międzynarodowego w połowie XX wieku. W toku rozważań doszedłem do wniosku, że jego wysokość i tryb wypłaty uzależnione są od określonego stanu faktycznego i winny być ustalane a casu ad casum. Następnie zaś – wraz z internacjonalizacją ochrony praw człowieka – doszło do rozszerzenia tego standardu powszechnego prawa międzynarodowego również na krajowców. Warto również podkreślić, przeprowadzoną w tej części pracy argumentację na rzecz tezy o powszechności obowiązku respektowania prawa własności przez państwa. Rozumowanie to opiera się na wykładni systemowej norm zawartych we wspomnianym wyżej zwyczajowym standardzie ochrony mienia cudzoziemców w świetle powszechnego zakazu dyskryminacji jako prawa człowieka. Zakaz ten obejmuje również kryterium narodowości. Oznacza to, iż – we współczesnym stanie prawnym – na tej podstawie ochrona mienia powinna rozciągnąć się również na krajowców. Pewna zmiana tego stanu prawnego miała miejsce po drugiej wojnie światowej, kiedy doszło do ukonstytuowania się w obrębie prawa międzynarodowego publicznego norm chroniących niektóre prawa podmiotowe jednostek jako prawa człowieka. Prawo własności należy do katalogu tych praw. Skodyfikowane jest ono expressis verbis we wszystkich regionalnych systemach ochrony praw człowieka. Należy przy tym podkreślić, iż w dysertacji najszerzej omówiony jest system europejski. Prawo własności gwarantuje artykuł pierwszy pierwszego protokołu dodatkowego do Konwencji. Dosyć ogólny sposób sformułowania dyspozycji tego przepisu spowodował konieczność doprecyzowania treści prawa zawartego w tym przepisie przez judykaturę. Konstrukcja prawa chronionego przez P1-1 jest autonomiczna tj. nie zależy wyłącznie od uregulowań wewnętrznych. Organy strasburskie wypracowały kryterium badania, czy dany interes określonej osoby fizycznej lub prawnej mieści się w hipotezie P1-1. Kryterium to opiera się na uzasadnionej ekspektatywie nabycia mienia, przy czym – zgodnie z jurysprudencją strasburską – Trybunał dysponuje dość szerokim marginesem uznaniowości w odniesieniu do oceny czy dany interes faktyczny stanowi „uzasadnioną ekspektatywę”. Na taką kwalifikację prawną – jak wskazuje analizowane orzecznictwo – mogą mieć wpływ przepisy prawa wewnętrznego danego państwa, jurysprudencja i praktyka jego organów administracyjnych, także inne czynniki uznane przez ETPCz za istotne. W orzecznictwie strasburskim wypracowano również trzy przesłanki przejęcia mienia prywatnego przez państwo zgodnego z postanowieniami konwencji. Są to przesłanka legalności, istnienia celu publicznego oraz obowiązku wypłaty odszkodowania zgodnie z zasadą proporcjonalności. Należy przy tym podkreślić, iż przeprowadzona analiza przepisów i orzecznictwa ujawniła, iż wypłata odszkodowania i istnienie celu publicznego są warunkami przejęcia mienia prywatnego przez państw również w systemie między-amerykańskim oraz afrykańskim. Druga część pracy poświęcona jest problematyce naprawienia szkody powstałej w wyniku naruszenia prawa własności jednostek, co określić można jako restytucja mienia sensu largo. Problematyka te analizowana jest na dwóch płaszczyznach: ogólnych zasad odpowiedzialności państwa z tytułu naruszenia prawa międzynarodowego oraz międzynarodowego prawa ochrony praw człowieka tj. prawo człowieka do środka naprawczego zgodnie z paremią ubi ius ibi remedium. W obu przypadkach dwa najistotniejsze zagadnienia dotyczą: po pierwsze, sposobu naprawienia szkody powstałej na mieniu oraz po drugie środków prawnych i trybu, w którym dochodzone może być na obu płaszczyznach naprawienie szkody powstałej w wyniku naruszeń jednostkowego prawa własności. Naruszenie prawa własności przez państwo aktualizuje po jego stronie obowiązek naprawienia powstałej szkody w określony sposób. Naprawienie to powinno zostać zrealizowane w pierwszej kolejności poprzez restytucję sensu stricto czyli tzw. restytucję in integrum – przywrócenie stanu poprzedniego. W praktyce oznacza to obowiązek zwrotu przejętego bezprawnie mienia. Świadczenie restytucyjne może zostać względnie zrealizowane – o ile natura przedmiotowego mienia na ta pozwala – poprzez przekazanie przedmiotu lub przedmiotów ekwiwalentnych w ramach instytucji tzw. restytucji zastępczej. Jeżeli szkoda nie może zostać w ten sposób naprawiona, wtedy dopiero państwo ma prawo spełnić obowiązek odszkodowawczy poprzez wypłatę odszkodowania w pieniądzu. Analiza orzecznictwa regionalnych organów ujawnia, co do zasady, transpozycję zasad i sposobu naprawienia szkody wynikających z powszechnego prawa odpowiedzialności państw. Należy przy tym podkreślić, pewnie rozbieżności: w orzecznictwie między-amerykańskim najwyraźniej rysuje się zasada pierwszeństwa obowiązku naprawienia szkody na drodze restytucji in integrum, względem którego odszkodowanie w pieniądzu ma charakter subsydiarny. Dla porównania, organy europejskie w większości przypadków stwierdzenia naruszenia prawa własności, zasądzały odszkodowanie w pieniądzu. Po drugie tryb dochodzenia roszczeń wynikłych na tle naruszenia prawa własności. W świetle ogólnych zasad odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej legitymowane czynnie do wystąpienia z roszczeniem o naprawienie szkody są wyłącznie państwa. Oznacza to, że w razie przejęcia mienia cudzoziemców, państwa ich obywatelstwa mają prawo wystąpić z roszczeniem o naprawienie szkody przeciwko państwu przejmującemu. Wymaga uwypuklenia, że powszechne prawo odpowiedzialności państw nie przewiduje – w zasadzie – możliwości wystąpienia z podobnym roszczeniem przez innych aktorów stosunków międzynarodowych, w tym przez jednostki. W szczególności zasady te nie przewidują trybu wystąpienia przez jednostkę z roszczeniem przeciwko państwu swego obywatelstwa. Nieco inaczej problematyka ta kształtuje się na gruncie regionalnych systemów ochrony praw człowieka gwarantujących podmiotowe prawo do środka naprawczego. Prawo to – w sensie materialnym obejmuje roszczenie przeciwko państwu o naprawienie szkody powstałej w wyniku naruszenia określonego samoistnego prawa człowieka. Uprawnienie do środka naprawczego jest immanentnym korelatem praw samoistnych i stanowi o faktycznej ich realizacji. W doktrynie powszechnie uznaje się, iż wynika to z dobrze ugruntowanej w zachodniej tradycji prawnej zasady, którą wyraża rzymska paremia: ubi ius ibi remedium. W celu umożliwienia realizacji tego prawa, w systemach regionalnych ustanowiono mechanizm instytucjonalny pozwalający na wystąpienie przez uprawnioną jednostkę z roszczeniem przed międzynarodowym organem sądowniczym. Organy te są wyposażone w kompetencję do rozpoznania skargi indywidualnej i wydania wiążącego dla państwa rozstrzygnięcia. Rozstrzygnięcie to może obejmować stwierdzenie obowiązku naprawienia szkody na mieniu powstałej w wyniku bezprawnego naruszenia prawa własności. Przeprowadzone rozważania prowadzą do wniosku, iż prawo do środka naprawczego stanowi prawo człowieka w świetle powszechnego systemu ochrony praw człowieka. Brak jestnatomiast na poziomie globalnym środków prawnych pozwalających jednostkom na realizację roszczeń o naprawienie szkody powstałej w wyniku naruszeń praw człowieka. W szczególności nie istnieje organ wyposażony w kompetencję do wydawania wiążących dla państw wyroków stwierdzających naruszenie określonego prawa człowieka i zasądzających z tego tytułu obowiązek naprawienia szkody. Przeprowadzone na kartach pracy rozważania potwierdziły – w mojej ocenie – postawione tezy. Istotnym wnioskiem płynącym z części pierwszej pracy jest stwierdzenie, iż ochrona mienia prywatnego – zarówno w odniesieniu do cudzoziemców, jak i obywateli stanowi normę zwyczajowego powszechnego prawa międzynarodowego. Natomiast w systemach regionalnych ochrona ta została skodyfikowana. Przy czym treść prawa podmiotowego gwarantowanego we wspomnianych reżimach prawnych została w znacznym stopniu doprecyzowana przez jurysprudencję poszczególnych regionalnych organów ochrony praw człowieka. Jednocześnie, prawo do naprawienia szkody na mieniu – będące warunkiem faktycznej realizacji ochrony mienia prywatnego – na płaszczyźnie powszechnego prawa międzynarodowego pozostaje w zasadzie uprawnieniem iluzorycznym. Ważną konkluzją pracy jest wskazanie istotnej luki w tym zakresie w obecnym stanie prawnym i sformułowanie wniosków o charakterze de lege ferenda.