Młodopolski list artysty

Praca Młodopolski list artysty składa się z dwóch części. W pierwszej z nich, zatytułowanej Dziewiętnastowieczna teoria listu, analizuję listowniki z epoki oraz teoretyczną refleksję wydawców na temat listu, utrwaloną w ówczesnych wydaniach korespondencji. Ukazuję dziewiętnastowieczne dyskusje wokół natury listów i sposobów ich wydawania, aż po uznanie epistolografii za równorzędną fikcjonalnemu dziełu literackiemu. Dokonana analiza prowadzi do wniosku o podziale listów na obieg elitarny i popularny. Omówienie obecnych w listach modeli narracyjnych służy ukazaniu gry literackiej, jaką podejmują epistolografowie, włączając się w dialog z tradycją kultury. W części drugiej, zatytułowanej Strategie epistolografii przełomu XIX i XX wieku, sięgnęłam po epistolografię datowaną od lat 70. XIX wieku aż po początek wieku XX. Jako niezbędny kontekst pojawiają się także listy znacznie wcześniejsze. Służy to ukazaniu ewolucji strategii i form epistolarnych. Wybór bohaterów rozprawy ograniczyłam do artystów łączących sztuki (malarstwo, literaturę, teatr – Stanisław Wyspiański, Gabriela Zapolska) oraz formy (list, dziennik, wspomnienia, pamiętnik, notatki – Józef Mehoffer, Maksymilian Gierymski, Stefan Żeromski, Stanisław Przybyszewski, Stanisław Brzozowski). Rozprawę zamyka rozdział poświęcony autokreacji w epistolografii dwóch kobiet: Gabrieli Zapolskiej i Zofii Trzeszczkowskiej. Nie jest moją ambicją całościowe opisanie zjawisk obecnych w korespondencji artystów na przełomie wieku XIX i XX, dlatego rezygnuję z istotnych zespołów listów, które pojawiają się kontekstowo, jako świadomość możliwości kontynuacji myśli (korespondencja Marii Komornickiej, Karola Irzykowskiego czy Władysława Stanisława Reymonta). W rozprawie wykorzystuję dwa zbiory rękopiśmienne – listy Zofii Trzeszczkowskiej do Zenona Przesmyckiego i Józefa Mehoffera do matki. W obu wypadkach rezygnuję z wykorzystania całości zbioru: listów Trzeszczkowskiej do innych adresatów (niedostępnych w Polsce) i późniejszej korespondencji Mehoffera z pozostałymi respondentami (w tym obcojęzycznej). Kontekstowo omawiam relacje pomiędzy listem a powieścią epistolarną, a także innymi formami narracji autobiograficznej, takimi jak dziennik i pamiętnik. Wątki te sygnalizuję, jednak nie rozwijam problematyki, uznając, że zasługuje ona na odrębne opracowanie i odmiennie postawiony problem badawczy. W rozprawie wykorzystałam metodę kulturowej historii literatury, dzięki której potraktowałam młodopolski list artysty jako wyraz społeczeństwa, w którym powstaje. Kultura literacka stanowi dla artystów-epistolografów tekst do odczytania i podjęcia na jego temat dyskusji. List i epoka, w której został on napisany, wzajemnie na siebie wpływają, nieustannie odzwierciedlają się i opisują. Szczególnie pomocne były dla mnie badania Stefanii Skwarczyńskiej i Małgorzaty Czermińskiej. Wykorzystuję także kulturową teorię literatury oraz osiągnięcia interdyscyplinarnej grupy badawczej „Epistolaire”, specjalizującej się w badaniach nad epistolografią i edycjach krytycznych listów (prace m.in. Brigitte Diaz, Odile Richard-Pauchet). Prace te umożliwiają mi w pierwszej części rozprawy przygotowanie gruntu do opisu młodopolskich listów artystów. Celem pierwszej części rozprawy było rozpoznanie dziewiętnastowiecznej teorii listu. Dzięki analizie dziewiętnastowiecznych listowników zinterpretowałam obowiązujące normy ars epistolandi, historię wydawania korespondencji artystów w 2. połowie XIX wieku oraz poddałam analizie próby jej teoretycznego opracowania przez ówczesnych krytyków i historyków literatury. Przedmiotem mojego zainteresowania stały się m.in. wydania listów romantyków – sposoby ich opracowania, założenia edytorskie, dyskusja na temat miejsca i funkcji epistolografii w literaturze polskiej. W rozdziale zatytułowanym Teoria listu z perspektywy dziewiętnastowiecznych badaczy i wydawców epistolografii omówiłam sposoby traktowania listów i ich wydawania, do czego posłużyły mi prace m.in. Stanisława Tarnowskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Antoniego Małeckiego, Adama Chmielowskiego, Juliana Klaczki i Leopolda Méyeta. Celem tej partii rozprawy było zestawienie różnych ujęć tworzywa listu – od stwarzania na jego podstawie narracji silnie naznaczonych fikcjonalną ingerencją wydawcy, przez komponowane opowieści biograficzne, aż po wydania zbiorów korespondencji, traktowanych jako dzieło literackie i na równi z nimi poddawane interpretacji. Dzięki rozpoznaniom zawartym w tej części rozprawy mogłam rozważyć wpływ dziewiętnastowiecznej działalności edytorskiej na kształtowanie się wzorców epistolarnych pokolenia młodopolskiego. W kolejnym etapem badań analizowałam modele narracyjne, wykorzystywane przez dziewiętnastowiecznych wydawców listów, rozważałam działania legendotwórcze, fikcjotwórcze oraz próby tworzenia portretów sławnych mężów. W budowanych na kanwie listów opowieściach biograficznych zauważyłam preferowane przez Józefa Kallenbacha, Leopolda Wellischa i Józefa Ignacego Kraszewskiego modele narracyjne, takie jak autobiografia, Bildungsroman, relacja z podróży, romans czy powieść psychologiczna. Wskazałam także na propozycję Leopolda Méyeta, by odczytywać korespondencję romantyków przez pryzmat żywotów sławnych mężów (która to narracja umożliwiała konstruowanie autorskiej wizji historii). Modele te były podstawą kształtowania przez wydawców recepcji epistolografii. Na odczytywaną korespondencję wydawcy nałożyli sposoby odczytania, które uznali za słuszne i czytelne w odbiorze, a zaproponowane przez nich modele narracyjne stały się punktem odniesienia dla epistolografów przełomu XIX i XX wieku. Poprzez odczytanie dziewiętnastowiecznych listowników oraz dostępnych w epoce wydań korespondencji opisałam początki wyraźnego podziału na listy przynależące do obiegu elitarnego i popularnego. To w obiegu elitarnym epistolografia zostanie przyporządkowana do dziedziny sztuki (nie tylko stosowanej), a jej funkcje ulegną zróżnicowaniu. Drugą część rozprawy poświęciłam opisowi strategii epistolarnych wybranych artystów przełomu XIX i XX wieku. Refleksji poddałam osiem zbiorów, w których ukazuję cechy młodopolskiego listu artysty oraz które służą do ukazania kolejnych aspektów opisywanego zjawiska. Większość z przywołanych listów została wykorzystana jako materiał źródłowy lub fragment spuścizny w monografiach poświęconych ich autorom. Wyjątek stanowią tu listy Józefa Mehoffera do matki, które nie zostały dotychczas opisane. Ważna była dla mnie materialność listu, dlatego poddałam analizie dwa zespoły rękopiśmienne – Józefa Mehoffera i Zofii Trzeszczkowskiej, sięgnęłam także do części autografów Stanisława Wyspiańskiego. Uwagę przykuwają także takie sprawy, jak dobór papieru (niekiedy ozdobnego), zdobienia na listach (Wyspiański umieszczał je m.in. na listach pisanych w imieniu Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, Mehoffer wprowadzał je jako dopełnienie słowa), planowanie przestrzenne listu, dopiski na karcie oraz dukt pisma. Stanowią one również odzwierciedlenie autorskiej świadomości konwencji listu. Łączenie praktyki listownika z wzorcami literackimi i stopniowe przekraczanie norm ars epistolandi ukazałam na przykładzie korespondencji Maksymiliana i Aleksandra Gierymskich, Józefa Mehoffera oraz Stanisława Wyspiańskiego. List artysty, umieszczony w polu literackości, umożliwia wypracowanie odrębnych strategii, dzięki którym nadawcy opisują życie w kategoriach zarezerwowanych dotychczas dla bohaterów fikcji. Józef Mehoffer poszukiwał w listach indywidualnego stylu, możliwości zapisu modernistycznego doświadczenia, natomiast Stanisław Wyspiański świadomie podejmował grę z zastaną formą. Młodopolski list okazuje się atelier artysty, rezerwuarem intuicji, opracowywanych pomysłów i rozwiązań stylistyczno-formalnych. Związana z poszukiwaniem istoty doświadczenia niepewność zostaje odzwierciedlona dzięki formie listu – z założenia otwartej na przemiany ja piszącego i zmiany perspektywy oglądu rzeczywistości. Istotnym aspektem epistolografii jest aspekt jej dramaturgii. Stefania Skwarczyńska pisała, że list „posuwa akcję życia”. W listach młodopolskich artystów widoczna jest świadomość teatralizacji życia, a jednym z jej wymiarów jest właśnie praktyka korespondowania. Akt pisania listu odczytywany był jako element kreowania roli, zaś dzięki bezpośredniemu zapisowi przeżyć odbiorca mógł obserwować życie bohatera listu. Autokreacyjny wymiar listów w pełni został wykorzystany przez Stanisława Przybyszewskiego, niezwykle świadomego aktora na epistolarnej scenie życia. Autor Moich współczesnych cenił spektakl życia codziennego, a praktyka epistolarna oznaczała dlań możliwość działania, przeglądania się w zwierciadle adresata, uczestniczenie w swoistym performansie, którego współautorem jest przecież widz, czyli odbiorca listu. Jak bowiem Przybyszewski pisał w liście do Adolfa Neumana – „nie nawidził opowiadaczy rzeczywistości”. Wydana przez Stanisława Helsztyńskiego korespondencja jawi się niczym ciąg autobiografii momentalnych, z których wyłania się wielość twarzy i ról Przybyszewskiego. Listy te służą artyście do fikcjonalizacji życia, przedstawia siebie jako pisarza-instytucję (szczególnie wyraźnie w trakcie współpracy ze „Zdrojem”), ukazuje swe zakorzenienie w tradycji romantyzmu, także tej epistolarnej. Jego strategią staje się gra w pozornie otwarte karty i szyderstwo z własnej kondycji, czym nawiązywał do młodzieńczego autoportretu, stylizowanego na szekspirowskiego błazna. Wymiar czynu miała także korespondencja Stanisława Brzozowskiego, którego życie toczy się w przestrzeni lektur i myśli. Można zauważyć, że epistolografia umożliwia nadawcy intelektualną dyskusję i szczególnie w czasie pobytu w Neapolu staje się warunkiem życia. Listy są dla niego miejscem zapisu indywidualnego doświadczenia kultury, co sprawiło, że zbliżają się one do formy eseju, w różnych wersjach przesyłanego do kolejnych adresatów. Brzozowski korzysta z tradycji pojmowania epistolografii jako laboratorium myśli, pracowni stylu, miejsca prób literacko-artystycznych. Korespondencja ta ma także wymiar „dziennika myśli” – to w niej pisarz relacjonował życie myśli, zapisywał projekty do dyskusji, rozwijał filozoficzno-teoretyczne konstrukcje. Listy Stanisława Przybyszewskiego, Stanisława Brzozowskiego i Stefana Żeromskiego stanowią także przykład poszukiwania strategii autobiograficznych. Młodopolski list artysty, dzięki fragmentaryczności narracji, okazuje się formą o dużym potencjale biograficznym i epistemicznym. Autokreacyjne i dramaturgiczne możliwości listu wykorzystała także Gabriela Zapolska, starannie reżyserująca dzięki korespondencji swą wymarzoną, a niezrealizowaną w realności, rolę wielkiej, aczkolwiek zapoznanej artystki przełomu wieków. List staje się sceną, ze starannie opisanymi dekoracjami i znaczącymi rekwizytami. Epistolografka ma świadomość wpisanej w korespondencję fikcji, traktuje ją jako serię literackich bądź scenicznych miniatur. Także dla Gabrieli Zapolskiej korespondencja staje się warunkiem artystycznego życia. Strategie młodopolskiego listu artysty umożliwiają kreację biografii zadanej, która jednocześnie ma stanowić wyzwanie dla odbiorcy – jak stało się w przypadku korespondencji Zofii Trzeszczkowskiej do Zenona Przesmyckiego. List artysty stał się dla epistolografki, ukrytej pod maską Adama M-skiego, laboratorium egzystencji, łączącym społeczność intelektualistów, których relacja i dyskusja nie podlega geograficznym ograniczeniom. Umożliwił dialog myśli, podejmowanie wspólnej pracy, rozwój koncepcji historiozoficznych. Przypadek Zofii Trzeszczkowskiej najwyraźniej ukazuje list jako przestrzeń życia i aktywności artysty.

The title of the thesis has been selected in order to indicate a certain unhomogenous phenomenon, co-created at the Turn of the Century period by the representatives of all active generations of artists. Epistolography answered the need to record their personal experience. The first part of the thesis describes the theory of letter writing and the letter-writing manuals in XIX century. The (presented) letter-writing manuals exemplify the existing norms, reflecting the social structure of the period as well as the observed rules. The examples of letters published therein were used (by the artists) for teaching purposes and treated as a basis for their own creation. Analysis of the XIX-th century letters' editions proves that the editors emphasized both aesthetics and ethics of the correspondence. This part of the thesis also refers to the dispute, which took place in the second half of the XIX-th century, concerning the sense and good practice of publishing correspondence editions. Here, also, I describe how the genre was comprehended in the second half of the century, both as a document and an autonomous work of art, and how two levels of perception were distinguished: the popular and the literary/artistic one. In the last chapter (the 'Modele narracyjne') I present the influence of the biography (as a genre) on the narrative forms used in the XIX-th Century correspondence. In the second part of the thesis I analyze selected letter bodies by artists who showed in their letter-writing thorough knowledge of forms and customs used in letter-writing practice. Aware of the ars epistolandi features, these artists exceed the norms or find new applications for the old features. The forms written down in letter-writing manuals become the objects of the stylistic game, played by the writers of the Turn of the Century period. The first chapter describes the correspondence of Gierymski brothers, Aleksander and Maksymilan, Józef Mehoffer and Stanisław Wyspiański. Stylistic play with letter-writing forms and norms can be seen especially in the correspondence of Gierymski brothers. Maksymilian frequently used the letter-writing conventions while for Aleksander the liberation from the tradition of l’ecriture familiere meant the same as artistic autonomy. Józef Mehoffer used the conventions of the travel letter and the evolving letter. In the narration of his letters Mehoffer explored the possibility of recording the contemporary era with its momentary and elusive character. Hence his impressionism and the often evoked flâneur category. Great awareness of the letter-writing conventions can also be seen in rich stylistic diversity of Stanisław Wyspiański's correspondence. The author of Wyzwolenie often used the form of periegesis in order to testify to his estethic and ethic system and to communicate his lectures on the theory of art. Wyspiański also used a form of the didactic letter as a conversation with an absent disciple. The letter turned into the artist's workshop, in which self-portrait was being sketched. The correspondence became an academy of parts and masks, the epistler became an actor on the scene, and his part was created in cooperation with the letter's recipient, the second of the letter's dramatis personae. Wyspiański's correspondence evokes the term of applied arts, which may refer also to the letter-writing. Ars epistolandi and literary forms were used in every day practice, which, skilfully drawn up by the artist, became an art itself. The artists' correspondence described in this chapter involved also a dispute on the borderline between life and art and the ut pictura poesis theory, in which the letter-writers assumed the pose of a dandy, for whom life and art were united. The letter-writing manuals were the natural basis for the early letters of Stanisław Przybyszewski i Stefana Żeromski. In breaking these conventions they found their way into their own style of correspondence, and finally into the knowingly used rhetorical terms. Przybyszewski's letters purposefully created his legend; correspondence of both Żeromski and Stanisław Brzozowski gained the epistemic function. The correspondence analyzed in this chapter is marked with financial aspects, which can be interpreted as dis-identification of threatened humanism. Brzozowski averted such a threat by finding his homeland in the intellectual space of library and philosophical dispute, not only with the addressee but also with the culture of the previous ages. Brzozowski's correspondence had the dimension of an ever improving action. The use of certain narrative forms gave meaning to the (his?) intellectual work and suggested the model of reception. The letter writing of the above mentioned authors is an objective of the third part of the thesis.. The last part's subject is the correspondence of the women artists of the time. For instance, Gabriela Zapolska saw her letters as a kind of a stage: as the actress in the theater of everyday life she spoke for herself and created herself. That's the reason why the writer so meticulously furnished the described interiors: to situate herself in meaningful spaces. It helped her play the role of the great actress of the Turn of the Century, of which she dreamed and which she carefully planned, on the stage of her correspondence, rather than in the theater of real life. Zofia Trzeszczkowska's correspondence is an example of a fictional, model biography, showing the need to express herself in the way unachievable in reality. For Trzeszczkowska the art of letter writing reached the level of creating reality. The slavofilic utopian and compensative character of her writing expressed the feelings of lack of harmony, alienation and a general loss. Ars epistolandi, integrated with narrative forms, was for Trzeszczkowska the way to create the fictional author of the letters, whose influence could realy modify the reality.