Eksploatacja i ochrona. Lasy ziem polskich pod niemieckim zarządem okupacyjnym w latach 1914-1919

Niemiecka administracja okupacyjna niemal od samego początku wojny poświęcała tematyce leśnictwa dużo uwagi. Wynikało to głównie z planów eksploatacji drzewostanów, z których surowiec potrzebny był nie tylko na froncie, ale również w niemieckich zakładach przemysłowych. W pierwszej fazie okupacji tereny zalesione trafiały pod zarząd służb etapowych. Kolejny etap zarządzania kompleksami leśnymi okupowanych obszarów stanowiło utworzenie niezależnej względem struktur armijnych administracji. Celem tych działań było nie tylko zintensyfikowanie eksploatacji drzewostanów, ale roztoczenie nad nimi większej kontroli. Zarówno na obszarze GGW, jak również Ober Ost, ogólny schemat administracji leśnej przedstawiał się podobnie. Na czele całości struktur stał centralny organ (Wydział Leśny lub Zarząd Wojskowy), kierujący pracą instytucji terenowych. Władze GGW oraz Ober Ostu również w podobny sposób realizowały politykę kadrową względem instytucji zajmujących się leśnictwem. Starano się przede wszystkim zatrudniać osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje zawodowe, lecz ze względu na braki kadrowe nie zawsze to się udawało. Dlatego też niemiecka administracja bardzo często sięgała po pozostałych w kraju miejscowych urzędników. Eksploatacja surowca drzewnego na okupowanych ziemiach polskich była prowadzona przez szereg różnych instytucji. Należały do nich administracja okupacyjna (służby leśne), formacje armijne (pionierzy, służby kolejowe) oraz niemieckie prywatne przedsiębiorstwa (firmy handlowe i konsorcja). Te ostatnie bardzo często wykorzystywały nadążającą się koniunkturę do realizacji własnych celów. Działające przed I wojną światową na obszarze Królestwa Polskiego oraz zachodnich guberni państwa rosyjskiego zakłady zajmujące się przetwórstwem surowca drzewnego, nie dysponowały dużym potencjałem produkcyjnym. Największe znaczenie posiadały tartaki, będące jednocześnie najbardziej zmechanizowanymi przedsiębiorstwami tej branży. Wojna przyczyniła się do dużych strat w infrastrukturze, wynikających głównie z ewakuacji zakładów w głąb Rosji. Władze niemieckie, zdając sobie sprawę ze znaczenia, jakie w gospodarce wojennej może odegrać przemysł drzewny, zdecydowały się na odbudowę oraz wznowienie produkcji szeregu przedsiębiorstw. Ponadto staraniem niemieckiej administracji powstały dziesiątki nowych zakładów (wyposażonych nierzadko w nowoczesny park maszynowy). Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku infrastruktury transportowej. Władze niemieckie poczyniły ogromne inwestycje m.in. budując linie kolei normalnotorowej, tworząc rozległą sieć kolejek wąskotorowych, czy też przeprowadzając akcję naprawy dróg oraz regulacji szlaków wodnych. Całość oddanej do użytku przez niemieckie władze okupacyjne infrastruktury wykorzystywano do prowadzenia eksploatacji gospodarczej m.in. pozyskiwania surowca drzewnego. Drugim, równie ważnym czynnikiem, była dostępność siły roboczej tj. pracowników wykwalifikowanych oraz robotników fizycznych. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku, przez cały okres wojny występował poważny deficyt. Skutkiem tego administracja okupacyjna zdecydowała się na wprowadzenie obowiązku pracy, stosując jednocześnie przymusowe wcielanie do różnych formacji robotniczych. Działania te przyniosły jednak ograniczone efekty. Istotną kwestią stanowiło również pozyskanie siły pociągowej. Zazwyczaj w tym celu wykorzystywano konie, chociaż równie dobrze sprawdzały się także woły. Liczba zwierząt pociągowych była jednak zawsze ograniczona. Koni, czy też wołów potrzebowano nie tylko w leśnictwie, ale również w sektorze rolnym oraz przede wszystkim na froncie. Władze niemieckie, starając się rozwiązać problem z dostępnością siły roboczej w leśnictwie, zaczęły wprowadzać do użytku samochody ciężarowe, ciągniki, mechaniczne piły spalinowe oraz napędzane silnikami wyciągarki do drewna. W okresie I wojny światowej drewno było szeroko wykorzystywane na potrzeby niemieckiej gospodarki wojennej. Największe ilości surowca trafiały na front oraz do zakładów przemysłowych. Walki pozycyjne wymagały nieustannych dostaw drewna, które wykorzystywano do budowy umocnień oraz obiektów infrastruktury frontowej. Poza tym żołnierze potrzebowali także ogromnych ilości opału. Z kolei dostawy drewna przeznaczonego dla niemieckiego przemysłu skupiały się przede wszystkim na branży górniczej oraz chemicznej. Pierwsza z wymienionych potrzebowała materiału do budowy szybów oraz chodników, ponieważ wydobycie węgla w okresie wojny stanowiło kluczowy element funkcjonowania niemieckiej gospodarki wojennej. Nie mniej ważne stawały się również dostawy do zakładów chemicznych. Sektor ten wytwarzał m.in. celulozę, alkohol metylowy, czy też produkty oparte na żywicy. Kolejnym sektorem wykorzystującym znaczne ilości drewna była branża kolejowa. Budowa nowych lub naprawa dotychczasowych połączeń wymagała drewnianych podkładów kolejowych. Dostawy materiału drzewnego na potrzeby frontu oraz przemysłu odbywały się kosztem ludności cywilnej. Problem ten dotyczył zarówno obywateli Niemiec, jak również mieszkańców okupowanych regionów ziem polskich. Niemieckie lasy w większości mogły zapewnić potrzebny materiał drzewny, lecz eksploatację utrudniał deficyt siły roboczej (zarówno ludzi i koni). Dodatkowe utrudnienie stanowiła brytyjska blokada morska oraz częściowe zatrzymanie importu surowca z innych krajów. Trudności z pozyskaniem surowca z rodzimych lasów oraz blokada morska odcinająca możliwości importu, zmuszały władze niemieckie do większego zaangażowania sił oraz środków w organizację eksploatacji drzewostanów na okupowanych terenach na wschodzie. Wydarzenia lat 1914–1919 w znacznym stopniu przyczyniły się do zubożenia potencjału leśnego II Rzeczypospolitej. Ubytek surowca drzewnego w rozmiarze przekraczającym 40 mln m3 był ogromy i negatywnie wpłynął na funkcjonowanie gospodarki leśnej odradzającego się państwa polskiego. W tym wypadku należy podkreślić, że szacunki te dotyczą wyłącznie lasów skarbowych i zostały wykonane na bazie analiz przygotowanych na początku lat dwudziestych przez Departament Leśnictwa. Zdecydowanie trudniej określić wielkość zniszczeń powstałych w okresie wojny w dobrach prywatnych. Tylko nieliczni właściciele sporządzali szacunki strat, a te, które powstały, budzą spore wątpliwości co do ich wiarygodności. Dużo wskazuje jednak na to, że drzewostany prywatne w okresie I wojny światowej doznały nie mniejszych szkód aniżeli lasy państwowe. Ponadto nie należy zapominać również o pośrednich skutkach działań wojennych, które przez szereg kolejnych lat oddziaływały na stan lasów oraz prowadzonych prac gospodarczych. Przykładem tego może być gradacja szkodliwych owadów, która stanowiła efekt niewłaściwej gospodarki leśnej. Początki niszczycielskiej fali miały miejsce jeszcze w czasie trwania konfliktu, lecz kulminacja nastąpiła na początku lat dwudziestych. Skala zniszczeń w surowcu drzewnym danego regionu uzależniona była od kilku czynników. Należały do nich m.in. intensywność oraz czas trwania działań wojennych, dostępność infrastruktury technicznej (głównie sieci kolejowej) oraz siły roboczej. O ogólnej skali zniszczeń w lasach decydował również zapas surowca. W regionach gdzie drzewostany były zasobniejsze w drewno notowano zdecydowanie większe straty. Biorąc pod uwagę całość zniszczeń wyrządzonych w lasach ziem polskich, należy również pamiętać o dewastacjach, za które odpowiadała ludność cywilna. Zniszczenia drzewostanów, spowodowane grabieżami oraz karczunkiem, osiągnęły w szczególności duże rozmiary na obszarach późniejszych Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Jedną z głównych przyczyn prowadzących do zubożenia potencjału surowcowego drzewostanów była prowadzona przez okupantów eksploatacja gospodarcza. W przypadku GGW sięgnęła ona rozmiaru co najmniej 9,5 mln m3 drewna. Biorąc pod uwagę poziom lesistości regionu, sięgający zaledwie ok. 13%, to ilość pozyskanego przez okupantów materiału drzewnego uznać należy za znaczną. Wynikało to m.in. ze sposobu prowadzenia eksploatacji, która miała bezwzględnie rabunkowy charakter. Stanu tego nie mogły zmienić nawet realizowane niekiedy na dużą skalę prace nad odnowieniem drzewostanów. Stan pogłowia zwierzyny dzikiej na obszarze ziem polskich tuż przed wybuchem I wojny światowej przedstawiał się nierównomiernie. Tereny położone w granicach Królestwa Polskiego obfitowały przede wszystkim w zwierzynę drobną (szczególnie majątki prywatne) Dużo gorsze rezultaty osiągali myśliwi polujący na zwierzynę grubą. Wyjątek stanowiły carskie dobra położone w okolicach Spały. Zdecydowanie lepsze rezultaty osiągali myśliwi polujący na obszarach zachodnich guberni państwa rosyjskiego, gdzie powszechnie występowały m.in. jelenie, sarny, dziki, daniele oraz łosie. Wyjątkowe miejscem na mapie carskiego imperium stanowiła Puszcza Białowieska, znana z dziko żyjącego tam stada żubrów. Zapoczątkowane w sierpniu 1914 r. działania wojenne wyrządziły ogromne spustoszenie w świecie fauny ziem polskich. Straty w pogłowiu zwierzyny dzikiej spowodowane były głównie długotrwałym stacjonowaniem wojsk i masowym odstrzałem prowadzonym przez żołnierzy. Bardzo duży udział w zdewastowaniu świata fauny miała także uprawiająca kłusownictwo ludność cywilna. W przypadku Puszczy Białowieskiej spustoszenie w zwierzostanie wynikało nie tylko z praktykowanego przez żołnierzy oraz miejscową ludność kłusownictwa, ale również z zorganizowanego w sierpniu 1915 r. przez niemieckie dowództwo polowania, mającego na celu uzupełnienie zapasów żywnościowych. Niemieckie władze okupacyjne dość szybko uregulowały zasady dotyczące organizacji polowań. Przepisy obowiązujące w GGW oraz Ober Ost były w dużym stopniu zbieżne. Regulacje nierzadko odwoływały się do ustawodawstwa rosyjskiego sprzed wojny. Ważnym punktem na mapie okupowanych przez niemieckie wojska obszarów była Puszcza Białowieska. Ze względu na bytujące tam żubry obszar ten objęty został specjalnym ustawodawstwem, które przede wszystkim chronić miało te zwierzęta. Stojący na czele Wojskowego Zarządu Leśnego w Białowieży (Militärforestverwaltung Bialowies) dr Georg Escherich podejmował energiczne działania na rzecz walki z kłusownictwem. Nie przeszkadzało to jednak w organizowaniu polowań, zarówno o charakterze gospodarczym, jak również będących rozrywką dla członków niemieckich elit. W tym drugim przypadku łupem myśliwych padały także żubry. W czasie wojny wśród białowieskich mateczników polowali m.in. Wilhelm II, Hindenburg oraz Karol Habsburg. Zwierzostan ziem polskich ucierpiał szczególnie tuż po zakończeniu działań zbrojnych w listopadzie 1918 r. Odpowiedzialnymi za ten stan byli głównie mieszkańcy ziem polskich, którzy ratując się przed głodem dziesiątkowali populację dzikich zwierząt. Prawdziwą tragedią dla świata fauny lasów ziem polskich stała się bez wątpienia zagłada białowieskich żubrów. Działania wojenne oraz niemiecka polityka okupacyjna z lat 1914‒1919 wywarły głęboki wpływ na stan gospodarczo-przyrodniczy lasów ziem polskich oraz funkcjonowanie przemysłu drzewnego. Bilans zysków i strat, biorąc pod uwagę ubytek surowca w drzewostanach, zdziesiątkowanie populacji zwierzostanu, negatywne zmiany środowiskowe, ale również rozbudowę zakładów przemysłu drzewnego oraz infrastruktury transportowej, wypadał zdecydowanie na niekorzyść. W tym wypadku nawet liczne inwestycje zrealizowane przez władze okupacyjne nie rekompensowały strat wynikających z dewastacji lasów. Najbardziej zdewastowanym, zwartym kompleksem lasów państwowych była Puszcza Nalibocka. Duże zniszczenia odnotowywano również w Puszczy Knyszyńskiej oraz Augustowskiej. Dewastacją środowiska naturalnego wywołane działaniami wojennymi, przyczyniły się do rozwoju prac na rzecz opieki oraz ochrony przyrody. Już na początku lat dwudziestych szereg naukowców, związanych głównie z galicyjskimi ośrodkami naukowymi (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet w Lwowie, Akademia Umiejętności), rozpoczął starania mające na celu stworzenie kompleksowego systemu ochrony środowiska naturalnego na obszarze II Rzeczypospolitej. Zaangażowanie wielu przyrodników na rzecz ochrony środowiska naturalnego wzbudziło zainteresowanie opinii publicznej i stymulowało inicjatywy społeczne mające na celu zachowanie rodzimej przyrody. Niebagatelny wpływ na ochronę środowiska naturalnego wywarły prace badawcze prowadzone w okresie wojny przez niemieckich uczonych. Niektóre ich dokonania należały wręcz do prekursorskich. Szczególnie szeroko zakrojone inicjatywy badawcze prowadzono na terenie Puszczy Białowieskiej. Niezwykle ważnym wydarzeniem, które niepomiernie zaważyło na przyszłości działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego w Polsce było utworzenie w lasach białowieskich tzw. parku natury, który w kilkanaście lat później dał początek Białowieskiemu Parkowi Narodowemu.

The German occupation of the Polish lands began already in August 1914. The first occupation structures were created by the command of individual armies. At the rear of the fighting troops, the rear units were arranging the base, the so-called "staging area", with the main aim of supplying the fighting armies. There was an inspector at the head of the staging areas. They were divided into staging areas commands. In addition to tasks related to military supplies, the inspectors also had to manage the administration of the occupied areas. As it was extremely cumbersome, the German authorities established an occupation civil board soon. In August 1915, the General Government of Warsaw was established on the occupied territories of the Kingdom of Poland. The establishment of this administrative unit was a decision made not only by politicians and military personnel, but also by German entrepreneurs, who wanted to influence the exploitation of the occupied areas and to take over the local commercial markets. In the area of the General Government of Warsaw, there was both a civil board subordinate to the authorities in Berlin and a military board, accountable only to German generals. The civil board was responsible for supervising the occupied areas, economic exploitation and taking care of the transport network. As part of the civil board, a forestry department was established, responsible for the administration of the forested areas and exploitation. The local institutions of the forestry department were forest inspectorates, which were divided into forest districts. The inspectorate was always headed by a person with appropriate training in the field of forestry. Due to the fact that the Russians destroyed the documentation during the evacuation, the German authorities had to create the forestry administration structure from scratch. The staff consisted mainly of German foresters, mostly wounded war veterans. At lower levels, the German authorities also employed Polish and Russian foresters, who remained in the country. The treasury forests, abandoned by owners, as well as donation forests, were under direct German administration. The latter were estates, which were donated to Russian officials and military personnel for their merits. The private forests were under the control of their former owners. The Germans paid for the timber they exported from them, however, the owner could not refuse to sell the raw material, as the property would at that point be under compulsory administration. Further to the east, there was a second occupation region called Ober Ost. Only the military administration was in charge of this area, given that it was justified to have been close to the front. The region was divided into several districts. There was a separate forestry department next to each of them, which was composed of forestry inspectorates. An autonomous military forestry administration established in the area of the Białowieża Forest was directly subordinated to the Ober Ost authorities. It was headed by Georg Escherich, a Bavarian forester. The Białowieża Forest was a huge reservoir of timber, but it lacked the technical infrastructure that needed to be developed there (sawmills, forest railways). There were many Russian deserters in the forests, which made exploitation more difficult. In order to be able to control the situation, a strong and centralized government was needed in Białowieża. In addition, for propaganda reasons, the Germans wanted to protect the bison in that region, the extermination of which would have had a negative impact on their reputation. In the period preceding the outbreak of the First World War, the timber industry was very poorly developed within the Polish lands. The majority of landowners who held forests, being satisfied with the sale of the raw material to Germany, chose not to invest in infrastructure. It was mainly influenced by German customs policy. The authorities of this country introduced high customs duties on the products made of timber, at the same time exempting untreated wood from duties. As a result, the timber industry on the Polish lands lacked comprehensive infrastructure. The largest timber industry plants (mainly furniture industry) were located near Warsaw and Łódź. During the war, the German occupation authorities very often used private sawmills to process raw timber. Frequently, the entire infrastructure was under compulsory administration. It usually happened in the absence of the owner of a given estate, who had left for Russia before the German army encroachment. Sawmill owners who remained on the site continued to manage their property, often carrying out dozens of orders for the benefit of occupation authorities. In this case, the Germans paid for the works carried out, but a significant part of the income of the sawmill owners was absorbed by the income tax established by the occupation authorities. Private sawmills also sold the processed raw material to civilians, previously buying material from government forests administered by the German authorities. German administration often set up their own sawmill enterprises as well. Machinery for the plants was imported from the occupied territories of France and Belgium. However, those were not just the sawmills themselves, but also power stations and thermal decomposition plants producing, for example, wood spirit and pine tar. The largest plants of this type were developed at the edge of the Bialowieża Forest in Hajnówka. The creation of large timber processing enterprises in occupied areas resulted from cost savings, as it was cheaper to set up plants from scratch in places where the raw material was available, than to transport the timber to Germany. In the case of Białowieża, high availability of timber from deciduous trees needed for the thermal decomposition was a significant factor. The transport of timber constituted a very serious problem. It always entailed considerable costs, therefore, before the war most of the timber was transported by waterways, which was the cheapest solution. Intentionally, the main centres of the German timber industry, i.e. Bydgoszcz, Tylża and Memel, were located near the rivers. Before the war, the Neman River was of the greatest importance for the transport of timber, through which several million cubic metres of raw material were delivered from Russia to Germany each year. Although water transport was cheap, it was very slow and dependent on weather conditions. Consequently, during the war, the occupation authorities recommended transporting timber by rail. This solution was definitely more expensive but, at the same time, more reliable and faster. Another problem was the lack of manpower to work in the forest. Many inhabitants of the lands occupied by the Germans were conscripted into the Russian army. In addition, during the fighting, around one million people were evacuated from the Polish lands deep into Russia. The German authorities employed the inhabitants of the occupied territory to work in the forest, often paying them high wages. Moreover, prisoners of war and people convicted of various crimes were sent to work there. In addition, the German authorities formed special labour battalions, operating on the basis of forced labour. Before the outbreak of the war, the forests of Polish lands were heavily exploited, and the raw material sourced there was sent mainly to Germany. In particular, it concerned private forests, which in some cases were badly damaged. Regardless of that, the Polish territory was rich in forests. It was particularly true of the eastern areas. According to the predictions of many German politicians and military personnel, the coming war was to last several months. As early as in 1915, it was known that it would take much longer. As the front constantly needed new raw materials, consequently, the economic needs were increasing. This also applied to timber. The German forests could supply the needs of the front to a large extent, but the country itself lacked labour force. Therefore, the German authorities decided to exploit the forests in the occupied area. Timber was needed at the front in order to build fortifications, various buildings, repair roads, railway networks (sleepers) and bridges destroyed by the Russians. In addition, large amounts of timber were used as fuel for the troops stationed. By taking the raw material from the forests, the soldiers themselves contributed to the enormous damage. It was no coincidence that the greatest destructions of the forest complexes concerned the regions where troops were stationed for a longer time. Civilians needed timber as well, both for the reconstruction of destroyed houses and in the form of firewood. The inhabitants of the country were buying timber from the German authorities, however, thefts in the forests were very frequent. It was particularly the case at the end of the war, when the regime of the occupation authorities weakened. By stealing timber, civilians contributed to considerable damage to the forests. Such damage was also due to fighting, mainly by a shellfire. The clashes themselves contributed to the outbreaks of fires, which consumed hundreds of hectares of forests. Apart from timber, the forests served as a source of resin, mushrooms, herbs and forest fruits. The overall damage to the tree stand in the state forests during the war exceeded 40 million cubic metres of raw material. These calculations were based on the works carried out by the Polish authorities (the forestry department) after the war. On the other hand, it is not known how the losses in private forests developed, as there are no calculations concerning this problem. Exploitation of the Polish forests involves not only flora, but also fauna. During the war, wildlife was also very badly affected. Before the war, the population of wild animals on the territory of the Kingdom of Poland was not impressive. Although there were many hares, partridges and pheasants in private estates where the animals were cared for, there was a noticeable shortage of large animals - deer, wild boars, fallow deer, elks. The reason for that were to be poachers and over-hunting hunters. The situation was better in the east, where, in addition to countless wild birds and small game, there were wolves, lynxes, beavers or bears. The private forests constituting a part of huge landed estates, such as those owned by the Radziwiłł or Potocki families, were particularly abundant in wildlife. For some time, the German occupation authorities hoped that the number of hunts of economic nature would be carried out on the Polish lands and that the meat thus obtained would be sent to hospitals where injured soldiers were staying. Nevertheless, these plans could not be implemented due to the fact that, during the fighting, the animal population was severely damaged. It was the result of poaching, which functioned on a huge scale. It involved the soldiers of both fighting armies, as well as civilians. Poaching did not stop with the passage of the front and continued until the end of the war. However, the German authorities made the hunting legally possible by introducing regulations in this respect in the occupied area. The regulations allowed the persons legally possessing weapons to hunt against payment. It concerned German soldiers and landowners. The regulations also introduced animal closed seasons and banned hunting for certain animal species such as elks. The Białowieża Forest was a unique place. Before the war, this forest was tsarist property rather than a treasury estate. The main attraction of the Białowieża forests were the bison living there. In order to hunt in that place, it was necessary to obtain the consent of the Tsar. The Russian administration looked after these bison, above all protecting them from poachers. Additionally, there were works carried out to increase the population of other animals, mainly deer and fallow deer. Just before the war, there were about 10 thousand animals living in the Białowieża Forest. This was definitely too big a number, considering the lack of food for them there. As a result, the Russian administration had to feed the animals additionally. During the German occupation, the area of the Białowieża Forest was managed by Georg Escherich, a German forester. The Germans introduced a very strict hunting regulation prohibiting the bison hunting. They also fought against local poachers. A bison-shooting permit was only granted to the highest German dignitaries, including the German Emperor, princes and some military commanders. Eight such permits were issued during the occupation. Georg Escherich himself gave up the possibility of bison hunting, explaining that he would feel remorse about that. At the end of 1918, the German authorities left Białowieża. The lack of protection caused the Białowieża Forest to be teemed with dozens of poachers. Consequently, the wildlife population was decimated. None of the bison living in the Białowieża Forest survived the war.