Liminality in ancient Egypt: Case studies from the Old and New Kingdom

Cel i struktura rozprawy W niniejszej rozprawie realizowane są dwa uzupełniające się cele. Pierwszym z nich jest badanie liminalności w kulturze starożytnego Egiptu, a drugim - przyczynienie się do rozwoju różnych nurtów badań nad liminalnością, która jest obecnie coraz częściej pojawiającym się punktem zainteresowania w wielu różnych gałęziach nauki. Drugi cel jest realizowany poprzez rozwinięcie pierwszego: liminalność jest badana w kilku studiach przypadków zaczerpniętych z materiału starożytnego Egiptu. Wnioski płynące z tych studiów przypadków mają nie tylko konsekwencje dla egiptologii, ale mogą być zestawione z innymi kulturami i wynikami badań nad liminalnością z innych nauk, co pozwala zbadać liminalność jako "zjawisko globalne". Struktura rozprawy jest następująca: praca rozpoczyna się rozdziałem, w którym szczegółowo przedstawione są najistotniejsze idee teoretyczne. Po nim następują dwa zestawy studiów przypadków, które reprezentują dwa główne aspekty liminalności badane w tej pracy. Pierwszy z nich koncentruje się na analizie cmentarzyska z Saqqary z okresu Starego Państwa, gdzie uwypuklone sa sprzestrzenne aspekty liminalności. Drugie studium przypadku koncentruje się na tebańskich dekoracjach grobowych z Nowego Państwa, przedstawiających wydarzenia festiwalowe, które potencjalnie mogą uwypuklić procesualny/czasowy aspekt liminalności. Obie te grupy analizowane są w świetle innych podobnych przykładów, które mogą stanowić dla nich tło porównawcze. Różnica w czasie (Stare Królestwo VS Nowe Królestwo) oraz w medium (architektura grobowców VS dekoracje grobowe) tych dwóch studiów przypadku daje możliwość poszerzenia zakresu badań, zamiast ograniczania ich do jednej dziedziny życia starożytnych Egipcjan, a tym samym prowadzi do pełniejszego zrozumienia zjawiska liminalności w starożytnym Egipcie. Po dwóch zestawach studiów przypadku następuje podsumowanie, w którym oba aspekty liminalności są zestawione obok siebie w krótkim porównaniu. Rozdział I: Podstawy teoretyczne W pierwszym rozdziale przedstawiono podstawowe teorie i idee, które stanowią tło teoretyczne, a następnie omówiono sposób ich wykorzystania w tej pracy. Najbardziej wpływowa teoria dla tej pracy została opisana w książce Arnolda van Gennepa "Les Rites de Passage" (1909), w której badano rytuały ściśle towarzyszące jakiejś zmianie lub przejściu w statusie ludzi, np. narodziny dziecka, przejście w dorosłość, małżeństwo, śmierć itp. Van Gennep zauważył, że rytuały odprawiane na różnych etapach tych procesów są porównywalne i pełnią bardzo podobne do siebie funkcje. Na tej podstawie udało mu się ustalić trzy kolejne fazy obrzędu przejścia: 1. Oddzielenie, 2. Przejście i 3. Wcielenie. Jednym z najważniejszych wniosków z jego pracy było to, że struktura zaobserwowana w obrzędach przejścia stanowi przykład ogólnej struktury lub ram pojęciowych tworzonych przez ludzi na temat procesów, które wiążą się z przechodzeniem między stanami. Założył więc, że struktura ujawniona przez rytuały przejścia w związku z ludzkimi stanami może być zestawiona równolegle z tym, jak ludzie postrzegają inne procesy przejściowe, na przykład przejścia między różnymi stanami natury lub wszechświata, jak zmiana dni, pór roku czy lat. Ponadto van Gennep zauważył, że struktura pojęciowa tych procesów jest podobna do sposobu, w jaki ludzie myślą o przestrzeni, ruchu i organizacji przestrzennej. Wykorzystał ten model przestrzenny do zbudowania swojej teorii i do wyciągnięcia bardzo ważnych analogii z rytuałami przejścia. Zgodność struktury z przejściami społecznymi oraz znaczenie tych stref granicznych, czyli po łacinie "līmen"/"limes", były powodem, dla którego nazwał trzy etapy rytuałów przejścia fazami: 1.preliminalną, 2.liminalną i 3.postliminalną. Badając przestrzenne strefy liminalne, pisał, że między dwoma wytyczonymi terytoriami (np. dwoma miastami) istnieje zwykle strefa neutralna, słabiej zdefiniowana, którą nazwał "strefą neutralną". Stwierdził, że strefy neutralne znajdują się pomiędzy dwoma "światami", a osoba w nich przebywająca również znajduje się pomiędzy światami: jest w stanie marginalnym/liminalnym, podobnie jak osoba znajduje się "w" fazie przejściowej procesu transformacji społecznej. W przypadku budowli o znaczeniu kultowym van Gennep zauważył ponadto, że bramy i progi nie tylko stanowią granice między światem wewnętrznym i zewnętrznym, ale także między dwiema kategoriami ontologicznymi, sacrum i profanum, które są skorelowane z tym, co "wewnętrzne" i "zewnętrzne". Najważniejszy wkład w teorię liminalności van Gennepa wniósł Victor Turner, który rozwinął ją dalej. Dokonał on ważnego spostrzeżenia, że atrybuty stanów granicznych i osób granicznych są takie same i wykazują podobne struktury bazowe, w tym sensie, że posiadają one "niejednoznaczne i nieokreślone atrybuty". "Znajdują się one pomiędzy pozycjami wyznaczonymi przez prawo, zwyczaj, konwencję i ceremoniał." Znajdują się poza normalnymi kategoriami stworzonymi przez społeczeństwo. Doszedł do wniosku, że communitas, będąc na marginesie i często zajmując najniższe poziomy społeczne, znajdują się "w szczelinach struktury społecznej". Opisane powyżej dwa główne podejścia teoretyczne stanowią tło badań w niniejszej rozprawie, ale są uzupełniane przez inne teorie. Porównawcze studia religijne Mircei Eliadego służą podkreśleniu pojęć sacrum, profanum (nie-sakralności) i chaosu ontologicznych jakości, które liminalność wydaje się często oddzielać, stąd ich zrozumienie jest kluczowe dla tej pracy. W trakcie badań okazało się, że sacrum, wcześniej często uważane za absolutną jakość przestrzeni i bytów, jest najprawdopodobniej względne, co oznacza, że zależy od punktu widzenia obserwatora, który na nie patrzy. Dlatego też bardziej właściwe jest opisywanie przejawów sacrum jako bardziej lub mniej świętych. To samo odnosi się do profanum/chaosu, a w konsekwencji także do liminalności, ponieważ często oddziela ona te dwie jakości. Badając pojęcia sacrum, profanum i chaosu w kulturze egipskiej, stwierdzono, że najprawdopodobniej nie były one opisywane w tak analitycznych kategoriach, ale istniały w pewnych różnych formach. Opisane powyżej pojęcia zostały dodatkowo uzupełnione antropologiczną teorią Mary Douglas o ludzkim postrzeganiu "brudu", który wykazuje cechy podobne do chaosu i nieświętości, dlatego też został uwzględniony w niniejszej pracy. Po opisie zastosowania pojęcia liminalności w naukach społecznych i braku jego zastosowania w egiptologii, zaproponowano metodologię wykrywania i badania stref liminalnych w ich aspekcie przestrzennym, tj. ich występowania w strukturach nekropolii egipskich, pierwszego studium przypadku. Metodologia została w skrócie przypomniana, jako: 1. Poszukiwanie jednostek przestrzennych poprzez ustalenie ich granic. 2. Poszukiwanie "zaznaczonych punktów" na granicach w celu ustanowienia wysoce istotnych stref liminalnych. 3 Zbadanie i odnotowanie funkcji "zaznaczonych punktów" (tu wzieto pod uwagę widoczność i dostęp) 4. Oddzielenie elementów architektonicznie funkcjonalnych od pozostałych (na tyle, na ile to możliwe) w oznaczonych punktach i ustalenie zawartości tych ostatnich, aby sprawdzić, co mówią o funkcji oznaczonego punktu. 4.a-b Pozornie istniejące sprzeczności w elemencie architektonicznym mogą podkreślać jego symboliczne wykorzystanie, a tym samym dostarczać dalszych informacji na jego temat. 5. Ustalenie kategorię ontologiczną pojedynczych przestrzeni (mniej lub bardziej świętych) i zobaczenie, co znajduje się pomiędzy nimi, ponieważ bardzo prawdopodobne jest, że jest to strefa liminalna (w Egipcie: czystość rytualna <=> bielenie i użytkowanie). 6. Rozważenie kontekstu przestrzeni, ustalnie ich wzajemnych relacje (np. bardziej VS "mniej święte" przestrzenie) oraz ich indywidualne funkcje jako części zestawu. Rozdziały II-VI: Pierwszy zestaw studiów przypadku. Przestrzenny aspekt liminalności na przykładzie zabytków Starego Państwa w starożytnym Egipcie Wykorzystując opisane powyżej punkty, zebrano zestaw studiów przypadku umożliwiających badanie przestrzennego aspektu liminalności, na który składają się zabytki z kilku różnych miejsc, które są niemal współczesne sobie, a zatem wystarczająco porównywalne. Są to: część cmentarzyska z Saqqary z okresu Starego Państwa, wykopanego przez Polskie Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej, kilka grobów elit z nekropolii obok piramidy Teti w Saqqarze, kilka innych grobowców z Abu Sir, nekropolia Qubbet el Hawa oraz świątynia Sateta z okresu Starego Państwa w Asuanie (rozdziały II-VI). Celem tego porównania jest dostarczenie szerszego zestawu materiałów uzupełniających, pochodzących z różnych środowisk, do badań nad cmentarzyskiem w Saqqarze, aby lepiej umiejscowić obserwowane tam zjawisko we współczesnych ramach. Wyniki tych studiów przypadków można podsumować w następujący sposób: W Qubbet el Hawa do grobowców najczęściej podchodzono przez murowane przejście, które łączyło się z otoczonym niskimi murami dziedzińcem, z którego otwierały się kaplice. Wewnątrz kaplic istniało przestrzenne zróżnicowanie miejsc składania ofiar za pomocą murów. Zarówno murowane przejście, jak i wyodrębnione wewnętrzne miejsca ofiarne stanowiły kolejną warstwę w ogólnym schemacie stopniowego zamykania zespołu przestrzeni, jaki można zaobserwować w egipskich zespołach grobowych. W świątyni Satet, położonej w pobliżu tych grobowców, zaobserwowano podobny zestaw dziedzińców i wydzielonych przestrzeni, co sugeruje potencjalnie wzajemne oddziaływanie na siebie. W Saqqara przed wejściami do kaplic można było zaobserwować różne rodzaje zorganizowanych przestrzeni: w przypadku grobowców wykutych w skale przed kaplicami wytyczono dziedzińce, natomiast w przypadku zbudowanych grobowców typu mastaba w niektórych przypadkach zaobserwowano zamiar zorganizowania przestrzeni przed kaplicami zewnętrznymi. W kaplicach wykutych w skale w różnych innych miejscach w pobliżu Saqqary potwierdzono znaczenie dziedzińców, natomiast we współczesnych im grobowcach mastabowych z piramidy Teti, które miały skomplikowany układ pomieszczeń wewnętrznych, dziedzińce wydają się być wykonane od wewnątrz i nie pełnią dokładnie tej samej funkcji, co dziedzińce zewnętrzne. W tych przykładach można było zaobserwować, że zabytki egipskie segregują różne typy przestrzeni za pomocą ograniczeń przestrzennych, na najbardziej podstawowym poziomie ścian o różnej wysokości. Te wyodrębnione przestrzenie jednego kompleksu tworzą zespół i najczęściej wykazują stopniowalność pod względem otwartości. Najbardziej podstawową organizację można podsumować następująco: po całkowicie otwartym świecie zewnętrznym następują półotwarte dziedzińce, najczęściej ograniczone niskimi ścianami i bez dachów. Ta stopniowość zamykania przestrzeni została zaobserwowana w niemal każdym przykładzie opisanym w studiach przypadków. Na najbardziej podstawowym poziomie to stopniowe zamykanie może być utożsamiane z intencją ochrony centralnych punktów zabytków przed fizycznym uszkodzeniem. Na granicy między kaplicą a dziedzińcem znajduje się fasada, której dekoracja najczęściej koncentrowała się wokół wejścia i zawierała następujące elementy: teksty autobiograficzne opowiadane przez właściciela oraz znajdujące się tu wizerunki właściciela eksportowały jego tożsamość poza ograniczone przestrzenie kaplicy. Elementy dekoracyjne wykonane na fasadach dziedzińców, podkreślające spotkanie świata wewnętrznego (kaplica=właściciel) i zewnętrznego (zwiedzający), oznaczały dziedzińce jako przestrzenie liminalne, usytuowane pomiędzy tymi dwoma światami, co było równoległe do ich pozycji w kompleksie grobowym jako przestrzeni pośredniej. Funkcję miejsca spotkań różnych światów uzupełniały teksty ochronne fasad, które dzieliły przestrzeń na czystsze rytualnie przestrzenie "wewnętrzne" i mniej czyste rytualnie przestrzenie "zewnętrzne", odpowiednio kaplicę i dziedzińce. Znaczenie czystości rytualnej wyrażone na fasadach świadczy o innej podstawowej idei organizacji przestrzennej w egipskich grobowcach: przestrzenie wewnętrzne były bardziej czyste rytualnie niż przestrzenie zewnętrzne. Można to łączyć ze stopniowym zamykaniem się przestrzeni kompleksu i stopniowym poczuciem ważności, które można tu zaobserwować. Same kaplice były przestrzeniami przejściowymi, a także najważniejszą częścią spotkania zmarłych i żywych - odbywał się w nich kult ofiarny. Stopniowość sakralności omówiona w rozdziale teoretycznym, która wiązała się z jej relatywnym charakterem, wydaje się być prawdziwa również w odniesieniu do przestrzeni liminalnych. Na podstawie powyższych danych można powiedzieć, że w strukturze przestrzennej liminalnosc pełniła następujące funkcje: 1. Segregacja, osłona, przedłużenie: Oddzielała przestrzenie o różnej czystości rytualnej (a więc funkcji i przeznaczeniu) i stanowiła rodzaj wizualnej osłony, a jednocześnie w bezpieczny sposób rozszerzała byt bardziej uświęcony na zewnątrz. 2. Ochrona i stopniowość: zapewniała ochronę ważniejszym przestrzeniom dzięki segregacji i stopniowemu zbliżaniu się do punktu centralnego. 3. Łączenie i komunikacja: zapewniła także przestrzeń spotkania i komunikacji między dwoma różnymi światami oraz granicę, do której można bezpiecznie wyeksponować tożsamość właściciela grobu. Zapewnia zewnętrzną przestrzeń widoczności dla tożsamości właściciela grobowca. 4. Umożliwienie dostępu/przejścia: Umożliwiała dostęp do części znajdujących się pomiędzy zabytkami. 5. Ograniczanie dostępu: jednocześnie ograniczała dostęp, kierując w określoną drogę przestrzenną (wejście, droga podejścia) i zapewniając ochronę przed niepożądanymi wtargnięciami (teksty ochronne). Rozdział VII: Drugi zestaw studiów przypadków. Czasowy aspekt liminalności na przykładzie dekoracji grobowych z okresu Nowego Państwa, przedstawiających boginię Hathor. Hathor i wyrażające ją elementy wizualne/tekstowe są wykorzystywane jako wskaźniki potencjalnych treści liminalnych w scenach grobowych, ponieważ w całej historii Egiptu Hathor była związana z wyjątkowo dużą liczbą zjawisk kulturowych, które można powiązać z liminalnością. W trakcie badań prowadzonych w ramach tej pracy wykorzystano dekoracje grobowe z Nowego Państwa i porównano je ze starszymi modelami, aby odkryć informacje na temat procesów liminalnych. Rolę Hathor w tych scenariuszach można podsumować w następujących punktach: I. Kontrolowanie przejść przestrzennych: - 1. Zapewnienie możliwości przechodzenia między:  różnymi miejscami nekropolii, które należą do różnych poziomów czystości rytualnej (poza/kaplica -> obszary zewnętrzne = bardziej czyste - > mniej czyste) - 2. Obecność przy innych przejściach przestrzennych:  świat zewnętrzny -> świątynia  procesje ze świata zewnętrznego do świątyni/grobowca  powrót z podróży do miasta - 3. Zapewnienie dostępu do festiwali w nekropolii II. Sterowanie przejściami między stanami: - 1. Obecność przy awansie/potwierdzeniu na wyższą rangę - 2. Obecność przy królewskiej przemianie w boga III. Mediacja/ułatwianie komunikacji między sferami: - 1. Ułatwianie spotkania różnych sfer:  żywi - umarli - bóstwo w festiwalach nekropolii  przejście przestrzenne między światem zewnętrznym a świątynią/grobowcem, opisane w punkcie I.2, jest w istocie przejściem między sferami o różnej jakości ontologicznej. - 2. Pośredniczenie i zapewnianie komunikacji między różnymi sferami: żywi - umarli (poprzez rytuały pijaństwa, muzykę itp.) oraz umarli - boscy (poprzez święte narzędzia). IV. Ochrona procesu przejściowego - Ochrona bóstwa w momencie przejścia, prawdopodobnie możliwa do rozszerzenia na ochronę zmarłego w przejściu między sferami (grób i świat) oraz ochronę żywych przed potencjalnym szkodliwym działaniem zmarłego (spotkanie w sferze grobu). Różne punkty uzyskane w wyniku tych dwóch studiów przypadków można ze sobą porównać. "Umożliwianie i ograniczanie dostępu w sensie przestrzennym" (4 i 5) wydaje się porównywalne z "kontrolowaniem przez boginie przejść przestrzennych i przejść między stanami" (I. i II.). "Funkcja łączenia i komunikacji" (3) stref liminalnych może być porównana do "mediacji/ułatwiania komunikacji między sferami" (III.) prowadzonej przez Hathor. Segregacja i ochrona", którą umożliwiają strefy liminalne, jest porównywalna z "Ochroną procesu przejściowego" (IV.) zapewnianą przez Hathor w procesach przejściowych.

Goal and structure of thesis Two complementary goals are realised in this thesis. The first is investigating liminality in ancient Egyptian culture and the second is the aim of contributing to the different veins of research about liminality that is currently an emerging focus point in many different branches of sciences. The second goal is realized with the help of developing the first one: liminality is investigated in a number of case studies taken from ancient Egyptian material. The conclusions of these case studies not only have consequences for Egyptology but can be put in parallel with other cultures and results of research on liminality from other sciences in order to investigate liminality as a „global phenomenon‟. The structure of the thesis is as follows: The work begins with a chapter where the most relevant theoretical ideas are presented in detail. It is followed by two sets of case studies that represent the two main aspects of liminality examined in this thesis. The first is centred on the analysis of an Old Kingdom cemetery at Saqqara that is able to highlight spatial aspects of liminality. The focus of the second case study is on New Kingdom Theban tomb decorations depicting festival events that could potentially highlight the processual/temporal aspect of liminality. Both of these groups are analysed in the light of other similar examples that are able to provide a comparative background for them. The difference in time (Old VS New Kingdom) and in medium (tomb architecture VS tomb decorations) of the two case studies provides the possibility to widen the scope of the research instead of limiting it to a single field of the ancient Egyptian life thereby resulting in a more complete understanding of the phenomenon of liminality in ancient Egypt. The two sets of case studies are followed by a summary where the two aspects of liminality are put next to each other in a short comparison. Chapter I: Theoretical background In the first chapter, the fundamental theories and ideas are presented that form the theoretical background of this thesis which is followed by a section about how these are used in this work. The most influential theory for this thesis was described in the book of Arnold van Gennep, „Les Rites de Passage‟ (1909) , which explored rituals closely accompanying some sort of change or transition in status of people, like childbirth, passing adulthood, marriage, or death etc. Van Gennep noticed that rituals conducted at the different stages of these processes are comparable and are very similar in function to each other. From this, he was able to establish three subsequent phases for the rite of passage: 1. Separation, 2. Transition, and 3. Incorporation. One of the most important conclusions of his work was that, the structure observed in the rites of passage provides an example for a general structure or conceptual framework made by humans about processes that involve transferring between states. Hence he assumed that the structure revealed by the rites of passage in connection with human states can be put into parallel with how humans perceive other transitional processes, for example the transition between different states of nature or the universe like the change of days, seasons or years. Furthermore, van Gennep noticed that the conceptual structure of these processes is similar also to how humans think about space, movement and spatial organization. He used this spatial model for building up his theory and for drawing very important parallels to the rites of passage. The agreement in structure with the social transitions and the importance of these border zones, or in Latin „līmen‟/‟limes‟, was the reason why he also called the three stages of the rites of passage as 1.preliminal, 2.liminal and 3.postliminal phases. Studying spatial liminal zones he wrote that between two delineated territories (e.g. two cities) there is usually a neutral, less well defined zone which he called a „neutral zone‟. He concluded that neutral zones are in between two „worlds‟ and that a person inside them is in between worlds also: they are in a marginal/liminal state similarly to how a person is „in‟ a transitional phase of a socially transforming process. In the case of buildings of cultic significance, van Gennep further noted that gates and thresholds most importantly did not only constitute borders between the internal and the external world but also between two ontological categories, the sacred and the profane, which were corroborated with the „internal‟ and „external‟. The most important contribution to van Gennep‟s theory on liminality was done by Victor Turner who developed it further. He made the important observation that the attributes of liminal states and liminal personae are the same showing similar underlying structures in that they possess “ambiguous and indeterminate attributes”. “They are betwixt and between the positions assigned and arrayed by law, custom, convention, and ceremonial”. They are outside of the normal categories made by society. He concluded that the communitas by being on the margins and very often occupying the lowest levels of society fall “in the interstices of social structure”. The above described two main theoretical approaches form the background of the study in this thesis but are complemented by other theories. The comparative religious studies of Mircea Eliade serve to highlight the notions of sacred, profane (non-sacred) and chaos ontological qualities which liminal seems to separate often hence their understanding are essential for this work. During this study it was found that the sacred previously often assumed to be an absolute quality of spaces and entities, is most probably relative meaning that it depends of the point the observer who looks upon it. Hence it is more proper to describe most appearances of the sacred as more- or less-sacred. The same is true for profane/chaos and as a consequence, for liminal as well since it often separates these two qualities. Examining the notions of the sacred, profane and chaos in Egyptian culture it was concluded that they most probably were not described in such analytical terms but existed in certain different forms. The notions described above were further complemented by the anthropological theory of Mary Douglas about the human perception of „dirt‟ which shows features similar to chaos and non-sacred hence it was taken into consideration in this work. After a description of the use of the notion of liminality in social sciences and its lack of use in Egyptology, a methodology was proposed to detect and study liminal zones in their spatial aspect i.e. their appearance in Egyptian necropolis structures of the first set of case studies. The methodology is summarized here in a short form: 1. Searching for spatial units by establishing their borders 2. Seeking out „marked points‟ on the borders to establish highly relevant liminal zones 3. Examining and noting the functions of „marked points‟ (here take into account visibility and access) 4. Separating architecturally functional elements from others (as much as possible) at the marked points and establishing the contents of the latter to see what they tell about the function of the marked point. 4.a-b Seemingly existing contradictions in an architectural element could highlight symbolic use and hence provide further information about it. 5. Establish the ontological category of single spaces (more or less sacred) and see what is in between them as it is very likely a liminal zone (in Egypt: ritual purity <=> whitewash and use) 6. Consider the context of spaces, establish their relations between each other (e.g. more VS „less sacred‟ space) and their individual functions as parts of a set. Chapters II-VI: First set of case studies. Spatial aspect of liminality based on Old Kingdom monuments of ancient Egypt Using the above described points, a set of case studies were assembled to allow for the study of the spatial aspect of liminality which consists of monuments of a few different locations which are nearly contemporary with each other and hence are sufficiently comparable. They constitute a part of the Old Kingdom Saqqara cemetery excavated by the Polish Centre of Mediterranean Archaeology, some elite tombs of the necropolis next to the pyramid of Teti at Saqqara, a few other tombs located at Abu Sir, the necropolis of Qubbet el Hawa and the Old Kingdom temple of Satet at Aswan (chapters II-VI). The goal of this comparison is to provide a broader set of complementing material which come from a diverse setting for the research on the Saqqara cemetery in order to place the phenomenon observed there in a contemporary framework better. The results of these case studies can be summarized in the following way: At Qubbet el Hawa tombs were most often approached through a walled causeway that connected to a courtyard surrounded by low walls from where chapels opened. Inside the chapels, spatial differentiation of offering places by built walls was present. Both the walled causeway and the segregated internal offering places added a further layer to the general scheme of gradually closing set of spaces observable in Egyptian tomb complexes. In the Satet temple located close to these tombs a similar set of courtyards and segregated spaces was observable suggesting a potentially mutual source of influence on each other. At Saqqara different types of organized spaces were observable in front of the chapel entrances: in the case of rock-cut tombs, delineated courtyards were made in front of the chapel while in the case of built mastaba tombs an intention of organizing the space in front of external chapels was observed in some cases. In rock-cut chapels of different other locations close to the Saqqara site the importance of courtyards was confirmed while in contemporary mastaba tombs of the Teti pyramid that had complex set of internal rooms the courtyards seem to be internally made with not exactly the same function as external courtyards. In these examples it was observable that Egyptian monuments segregate different types of spaces with the help of spatial delimitation, on the most basic level walls of differing heights. These segregated spaces of a single complex form a set and most often exhibit a graduality in terms of openness. The most basic organization could be summarised as: The fully open external world is followed by semi-open courtyards, most often delineated by low walls and no roofs. This graduality of closing spaces was observed in almost every example that is described in the case studies. On the most basic level this gradual closing can be equated with an intention of protecting the focal points of monuments from physical harm. On the boundaries between the chapel and the courtyards is the façade situated whose decoration was most often concentrated around the entrance and contained the following elements: autobiographical texts narrated by the owner and the owner‟s images found here exported the identity of the owner outside the confined chapel spaces. The decorational elements made on the courtyard façades emphasizing the meeting of the internal (chapel=owner) and external (visitors) worlds marked the courtyards as liminal spaces situated in-between these two worlds which was parallel to their position in the tomb complex as an in-between space. The function of serving as a meeting place for different worlds was complemented by the protective texts of the façades which thereby divided the space into ritually more pure „internal‟ and ritually less pure „external‟ spaces, the chapel and the courtyards respectively. The importance of ritual purity expressed on the façades attested to another fundamental idea behind spatial organization in Egyptian tombs: that the internal spaces were more ritually pure than spaces external to those. This could be put in parallel with the gradual closing of spaces of a complex and the gradual sense of importance observable here. The chapels themselves were transitional spaces as well as the most important part of meeting between the dead and the living, the offering cult took place there. The graduality of sacredness discussed in the theoretical chapter which entailed its relative nature seem to be true to liminal spaces as well. Based on the above mentioned details it can be said that the liminal had the following functions in a spatial structure: 1. Segregation, cover, extension: It separated spaces of differing ritual purity (hence function and use) and provided a type of visual cover while at the same time extended the more- sacred‟s entity outwards in a safe way. 2. Protection and graduality: it provided protection for the more important spaces by virtue of segregation and by providing a gradual approach towards the focal point. 3. Joining and communication: it also provided a space for the meeting and communication between two differing worlds and a boundary until where the identity of the tomb owner could be projected out safely. It provided an external space of visibility for the tomb owner‟ identity. 4. Allowing access/transition: It allowed access towards the between parts of a monument 5. Restricting access: at the same time it restricted access by directing it into a specific spatial route (entrance, approach route) and by hosting guards against unwanted intrusions (protective texts). Chapter VII: Second set of case studies. Temporal aspect of liminality based on New Kingdom tomb decorations featuring the goddess Hathor. Hathor and visual/textual elements expressing her are used as indicators of potential liminal content in a tomb scene because throughout the history of Egypt Hathor was in connection with an extraordinarily large number of cultural phenomena which can be associated with liminality. In the course of the investigation of this thesis New Kingdom tomb decorations were used and compared to older models to discover information about liminality in processes. Hathor‟s role in these scenarios can be summarised in the following points: I. Controlling spatial transitions:  1. Providing the possibility of transitioning between: o different locations of the necropolis that belong to different levels of ritual purity (beyond/chapel –> external areas = more-pure – > less-pure)  2. Being present at other spatial transitions: o external world –> temple o processions from external world to temple/tomb o arrival back to town from journey  3. Providing access to festivals in necropolis II. Controlling transitions between states:  1. Presence at promotion/confirmation to/in a higher rank  2. Presence at royal transformation into god III. Mediation/ facilitating communication between spheres:  1. Facilitating the meeting of different spheres: o living – dead – divine in necropolis festivals o the spatial transition between the external world and temple/tomb described above in I.2 is essentially a transitioning between spheres of different ontological quality  2. Mediating and providing communication between the different spheres: living – dead (through drunkenness rituals, music etc.) and dead – divine (through sacred tools). IV. Protection of transitional process  Protection of deity in moment of transition, probably extendable to protection of deceased in transitioning between spheres (tomb and world) and protection of living from potential harmful effects of the deceased (meeting at tomb sphere). The different points obtained as a result of the two case studies can be compared to each other. „Allowing and restricting access‟ in a spatial sense (4 and 5) seems to be comparable to the goddess‟ „controlling spatial transitions and transitions between states‟ (I. and II.). „Joining and communication‟ (3) function of liminal zones could be compared to „Mediation/ facilitating communication between spheres‟ (III.) conducted by Hathor. „Segregation and protection‟ facilitated by liminal zones is comparable to the „Protection of transitional process‟ (IV.) provided by Hathor in transitional processes.