Miasto, społeczeństwo, przyszłość: architektura i przestrzenie nowoczesności Kalisza przełomu XIX-XX wieku

Przedmiotem pracy są przemiany urbanistyczne, nowa architektura publiczna i dyskusje o rozwoju Kalisza w okresie rosyjskiej dominacji politycznej w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym, przerwane przez wybuch I wojny światowej. Celem dysertacji jest analiza polityki władz gubernialnych, magistratu oraz aktorów społecznych takich jak stowarzyszenia czy organizacje społeczno-kulturalno-gospodarcze względem rozwoju i modernizacji tego wieloetnicznego miasta na pograniczy imperiów rosyjskiego i niemieckiego. Prezentacja i analiza zebranego materiału historycznego – opartego o rosyjskojęzyczne archiwa administracji cywilnej, bogate źródła drukowane, kwerendę prasową, kolekcje rysunków architektonicznych, map, planów i ikonografii – została ułożona wedle klucza chronologiczno-problemowego. Układ rozdziałów wyznaczają przemiany polityczne w rządzeniu miastem z perspektywy działań gubernatorów i mianowanych przez nich prezydentów, kierujących magistratami – zestawione z procesami zmieniających się horyzontów gospodarczych czy demo-graficznych rozwoju urbanistycznego Kalisza przełomu stuleci. W opracowaniu zawarto zarówno szereg pytań i zagadnień metodologicznych historii architektury, dotyczących problemów badania procesów nowoczesności. Obejmują one inspiracje praktyką badawczą „Teorii Aktora-Sieci” w odniesieniu do architektury, przewartościowania w stosowaniu kategorii „historyzmu” do analizy architektury, jak i włączenie w perspektywę metodologiczną inspiracji krytyką postkolonialną w kontekście ziem polskich pod zaborami. Po przedstawieniu stanu zabudowy i kształtu urbanistycznego Kalisza w początkach omawianego okresu oraz scharakteryzowaniu kierunków postyczniowych reform administracyjnych, struktury demograficznej i społecznej populacji miasta kolejny rozdział wstępny zawiera charakterystykę miejscowego środowiska architektonicznego i rynku budowlanego. Część analityczna pracy przedstawia główne inwestycje miejskie, budowle publiczne i przemiany przestrzeni publicznych Kalisza w latach ok. 1870-1914. Omawiane są między innymi: przebudowa ulic i placów miasta w latach siedemdziesiątych, połączona z budową sieci gazowej, rozbudowa Kalisza i kwestie powstania nowej dzielnicy na Piskorzewiu, inicjatywy budowy wodociągów i kanalizacji, kierunki debat o higienie publicznej i higienizacji przestrzeni, kampania budowy gmachów publicznych w latach osiemdziesiątych takich jak odwach, strażnica pożarowa czy rzeźnia. Kluczowe znaczenie w analizie zajmują debaty publiczne o nowym ratuszu, teatrze czy przemianach przestrzeni zielonych – skwerów, promenad a także parku, jak i sprawa budowy reprezentacyjnego soboru prawosławnego i procesy zawłaszczania przez administrację gubernialną, kierowaną przez wpływowego Michaiła Daragana, miejskich projektów – ratusza czy teatru. Przedmiotem analizy jest też wpływ budowy sieci kolejowej w guberni kaliskiej na rozwój miasta oraz kontrast między ambicjami wielkomiejskimi jego elit a kryzysem mieszkaniowym i budowlanym jaki spowodowała spekulacja gruntami w okresie budowy połączenia kolejowego z Łodzią i Warszawą (1898-1902). W zmienionych warunkach gospodarczych i politycznych początków XX wieku (kolej, kryzysy gospodarcze i polityczne, rewolucja 1905-1907) doszło do analizowanego w pracy powiększenia granic Kalisza (1906), opracowania projektu jego urbanistycznego zagospodarowania i przebudowy, w pewnym stopniu wcielonego w życie. Dysertacja omawia też działania stowarzyszeń i organizacji w tworzeniu własnych centrów życia publicznego i kreowania wzorców architektonicznej oraz urbanistycznej nowoczesności przed Wielką Wojną, w okresie, w którym cele polityki partyjnej mieszały się z osobistymi interesami oraz aspiracjami do stworzenia z Kalisza wielkomiejskiego ośrodka handlowego i cywilizacyjnego. Stan miasta w 1914 roku oraz bilans postyczniowego półwiecza przedstawia część podsumowująca.

The aim of this dissertation is to examine the urban development, construction of the new public architecture and discussions regarding modernization of the Polish provincial town of Kalisz at the turn of the nineteenth and twentieth centuries. The time scope of the study is limited to the period following the suppression of the Polish January Uprising against Russian Empire (1864-1864) and the outbreak of the Great War in 1914. It describes the development of an emerging industrial city, located on the western outskirts of the Russian Empire, within the Polish Kingdom. This work seeks to depict the dynamics of the urban politics of the Russian imperial administration (governorate agendas in Kalisz), the local municipal administration (magistrat) and important actors of the social life, namely the major Kalisz’s societies promoting the agenda of modernization and urban change. The importance of the case study of Kalisz lies not only in its urban history (an emerging industrial town that trippled its population from the 1900s to the 1914, reaching ca. 65 000 inhabitants), but also in the political, ethnic, economic or national variety of its social life, based on the local Polish, Jewish, German or Russian populations, all acting under the Russian imperial regime. Stucture of this dissertation comprises of three parts: methodological and historical introduction, followed by the main block of detailed analysis of the aforementioned urban issues and finally, closing remarks. Author discusses improvements in public infrastructure, debates and initiatives regarding urban planning, emerging discourses of the public higiene, including its impact on private and public architecture. Among the main architectural projects of crucial importance to this work are the new town hall (1887-1891), the municipal theater (1895-1900), modernization of the municipal gardens, or several new building types introduced to Kalisz during the 1900s by the several cultural, financial or educational societies (like buildings for a public bath or a modern, co-educational school). Also the Warsaw-Lodz-Kalisz railway project is discussed in detail, offering interpretation of its impact on the Kalisz’s urban growth and changes in urban space and social life. Relevant points of methodological reference to this work include the Albena Yaneva’s and Bruno Latour’s proposals to apply inspirations of the Actor-Network Theory to architectural history, postcolonial studies and the network of the ‘spatial turn’ practices in the recent architectural history. Dissertation is based on a wide range of archival files of the nineteenth-century Russian administration in the Polish Kingdom, various, mostly Polish press sources from the period and collections of architectural drawings, maps and imposing database of historical iconography, including reproductions of photographs, postcards, drawings documenting or depicting Kalisz from the period.