Młodość, podziemie, władza. Socjalizacja polityczna polskich komunistów - członków elity partyjno-państwowej 1948-1956

Tematem rozprawy jest socjalizacja polityczna polskich komunistów na przykładzie 214 osób należących do ruchu komunistycznego w okresie II RP, a w latach 1948–1956, zajmujących najwyższe stanowiska w PZPR oraz aparacie państwowym (w elicie partyjno-państwowej, EPP). Praca stawia pytania o biograficzne doświadczenia kształtujące habitusy członków badanej grupy oraz o sposób, w jaki przekładały się one na postawy w okresie polskiego stalinizmu (1948–1953/4) oraz destalinizacji (1953/4–1956). W przeciwieństwie do dotychczasowych ujęć, uwaga jest tu skupiona nie tyle na strukturach bądź ideologii, co na jednostkach – aktywnych podmiotach z własnymi poglądami, postawami, emocjami etc. Ich doświadczenia interesują mnie w wymiarze obiektywnym (co zaszło) oraz subiektywnym (w jaki sposób zostało zinterpretowane). Analiza oparta jest na autorskim wyróżnieniu trzech etapów socjalizacji politycznej komunistów i odpowiadających im habitusów: 1) do-ruchu: okresu od dzieciństwa do wstąpienia do organizacji komunistycznej (habitus buntownika); 2) w-ruchu: czasu między akcesem do organizacji a końcem drugiej wojny światowej (habitus rewolucjonisty-konspiratora); 3) do-władzy, procesów zachodzących po uzyskaniu przez komunistów władzy politycznej w Polsce w 1944/45 r. (habitus rewolucjonisty-kreatora). Drugim autorskim podziałem jest typologia sześciu rodzajów komunistycznych biografii (takich jak „dołowi” albo „legalni”). W rozdziale I przedstawiam charakterystykę społeczną polskiego ruchu komunistycznego 1918–1938 oraz motywacje i ścieżki, które prowadziły doń jednostki. Rozdział II rozpoczyna szkic historii Komunistycznej Partii Polski; następnie charakteryzuję najważniejsze doświadczenia uczestnictwa w ruchu komunistycznym. Osobno przedstawiam doświadczenie pokoleniowe decymacji polskich komunistów w ZSRR, a także doświadczenia drugiej wojny światowej. W rozdziale III zajmuję się problemem władzy: przedzierzgnięciem się wywrotowców w kreatorów, postawami wobec społeczeństwa, obiektywnym i subiektywnym wymiarem uprzywilejowania etc. W każdym z tych rozdziałów po części kontekstowej przedstawione zostają konkretne doświadczenia członków EPP w danej fazie socjalizacji oraz w ramach odpowiednich typów biografii. Rozdział IV, dotyczący okresu między powstaniem PZPR (XII 1948) a przełomowym VIII plenum KC (X 1956), przedstawia konsekwencje dotychczasowej socjalizacji komunistów z EPP ujawniające się w procesie stalinizacji polskiej rzeczywistości, a także zagadnienie stałości/zmiany komunistycznego habitusu po śmierci Stalina. Praca ukazuje, jak ważna dla zrozumienia postaw komunistów – oraz polskiej rzeczywistości powojennej, na którą wpływały ich działania – przyjmowanych w latach sprawowania władzy jest analiza ich doświadczeń biograficznych. Szczególnie kluczowy jest tu socjalizacja-w-ruchu oraz dyspozycje rewolucjonisty-konspiratora. Na każdym etapie przeanalizowałem różnego rodzaju napięcia, np.: między zróżnicowaniem (widocznym dzięki analizie sześciu typów komunistycznych biografii) a ujednoliceniem albo między internalizacją norm a przystosowaniem się do nich. Dzięki wykorzystaniu kategorii habitusu udało się natomiast ukazać zarówno wpływ ucieleśnionych struktur społecznych na praktyki jednostek – jak i indywidualne praktyki, które kształtowały struktury, w których jednostki były zanurzone.

The subject of this thesis is the political socialization of Polish communists on the example of 214 people belonging to the communist movement during the Second Polish Republic, and in the period 1948–1956 occupying the highest positions in the PUWP and the state apparatus (in the party and state elite, PSE). The dissertation asks questions about biographical experiences shaping the habitus of members of the group studied and the way they translated into their attitudes during the period of Polish Stalinism (1948–1953/4) and de-Stalinization (1953/4–1956). Contrary to previous approaches, the focus here is not so much on structures or ideology as on individuals: active entities with their own views, attitudes, emotions etc. Their experiences interest me in the objective (what happened) and subjective (how it was interpreted) dimensions. The analysis is based on the author's distinction of three stages of political socialization of communists and their corresponding habituses: 1) to-the-movement: the period from childhood to joining a communist organization (rebel habitus); 2) in-movement: the time between joining the organization and the end of World War II (habitus of the revolutionary-conspirator); 3) to-power: the processes taking place after the communists gained power in Poland in 1944/45 (habitus of the revolutionary-creator). The second authorial division is the typology of six kinds of communist biographies (such as "bottom" or "legal"). In Chapter One I present the social characteristics of the Polish communist movement 1918–1938, as well as the motivations and paths that led individuals into it. Chapter Two begins with a sketch of the history of the Communist Party of Poland; then I characterise the most important experiences of participation in the communist movement. Separately, I present the generational experience of the decimation of Polish communists in the USSR, as well as the experience of the Second World War. In Chapter Three I deal with the problem of post-war power: the transformation of subversives into builders, attitudes towards society, the objective and subjective dimension of privileges etc. In each of these chapters, after the contextual sections, the concrete experiences of the PSE members are presented, related to a given phase of socialization and within the appropriate types of the communist biographies. Chapter Four, concerning the period between the creation of the Polish United Workers' Party (December 1948) and the decisive 8th session of the Central Committee (October 1956), presents the consequences of the socialization of the communists of the PSE to date, revealed in the process of Stalinization of Polish reality, as well as the issue of the stability / change of the communist habitus after Stalin's death. The dissertation shows the importance of the analysis of the biographical experiences for the understanding of the attitudes of the communists adopted in the years of exercising power, and the Polish post-war reality influenced by their actions. Particularly crucial here is socialization-in-movement and the dispositions of the revolutionary-conspirator. At each stage, I analysed various types of tension, e.g. between differentiation (visible thanks to the analysis of six types of communist biographies) and unification, or between the internalization of norms and adaptation to them. Using the habitus category, it was possible to show both the impact of embodied social structures on the practices of individuals, and individual practices that shaped the structures in which individuals were immersed.