Regaining the Past. Yugoslav Legacy in the Period of Transition: the Case of Formal and Alternative Institutions of Art and Culture in Serbia at the End of the 20th and the Beginning of the 21st Century

Odzyskiwanie przeszłości. Dziedzictwo jugosłowiańskie w okresie transformacji: oficjalne i alternatywne instytucje kultury i sztuki w Serbii na przełomie XX i XXI wieku Wspólna jugosłowiańska przestrzeń kulturowa (i artystyczna) kształtowała się zanim powstała Jugosławia, w czasie jej istnienia, a także po jej rozpadzie. Czynnikami, które o tym decydowały był podobny język, kultura, powiązania, mentalność, terytorium, stosunki gospodarcze, (zewnętrzne) wpływy i produkcja artystyczna. Po rozpadzie Jugosławii w wyniku katastrofalnych konfliktów wojennych omawiany region został dotknięty ogromnym kryzysem ekonomicznym i kulturalnym. Okrucieństwo wojny w Bośni i Hercegowinie, a także embargo, kryzys ekonomiczny, ostra inflacja i protesty wywołały zbiorową traumę kulturową we wszystkich krajach byłej Jugosławii równocześnie. Konsekwencją kryzysu społecznego był wysoki stopień fragmentacji (narracji) pojawiający się we wszystkich instytucjach. Wyrażał się on w dysfunkcjonalności instytucji, a następnie w ich zamknięciu. W roku 2000, po mrocznej dekadzie lat dziewięćdziesiątych, Serbia rozpoczęła demokratyczne zmiani i odblokowała proces transformacji, który stał się powodem ogromnego rozczarowania społeczeństwa serbskiego. W trakcie tych zmian i przekształceń Jugosławia (rozumiana jako idea i państwo) zaczęła jawić się jako główny sprawca kryzysu. Pamięć indywidualną i przestrzeń prywatną obywateli Serbii wciąż wypełniały wspomnienia poprzedniego systemu, ale możliwość przełożenia tego na pamięć kulturową stała pod znakiem zapytania. Dla tego typu kulturowego przekładu i rewitalizacji wspomnianego wycinka kultury konieczna jest bowiem przestrzeń dialogu, dyskusji, poszukiwania sensu, zainicjowana i umiejscowiona w instytucjach kultury. W rozprawie podjęłam próbę odpowiedzi na pytanie, czy i w jaki sposób Jugosławia, rozumiana jako pojęcie, motyw, temat projektów i wydarzeń, przejawiająca się w określonym systemie aksjologicznym oraz fenomenie wspólnoty kulturowej – funkcjonuje w instytucjach kultury wbrew powyżej zarysowanym okolicznościom. Moim zamierzeniem było zaprezentowanie znaczenia dziedzictwa Jugosławii (przede wszystkim jego 2 symbolicznego wymiaru) w odniesieniu do procesu ustanawiania ciągłości i odnajdywania (tworzenia) sensu przeszłości jako sposobu na przezwyciężenie traumy kulturowej. Główne kategorie i perspektywy badawcze, które stały się metodologiczną podstawą moich badań, tworzą podejście nazywane interdyscyplinarnymi badaniami kulturowymi i obejmują analizę treści, interpretację reprezentacji, odkrywanie symbolicznej lub rzeczywistej obecności/nieobecności. Jako materiał naukowy posłużyły mi publikacje dotyczące wystaw i projektów, a także opracowania takie jak artykuły prasowe, filmy, komentarze do wystaw, komentarze zawarte w programach instytucji, literatura naukowa, osobiste interpretacje aktorów społecznych (artystów, naukowców, kuratorów, aktywistów) wyrażone w nieformalnych i formalnych wywiadach udzielanych podczas spotkań i zarejestrowanych przez media. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów: Stań badań, Kontekst historyczny, Oficjalne instytucje, Alternatywne instytucje. Poprzedza je Wprowadzenie i zamykają Wnioski. W końcowej części pracy znajduje się Bibliografia, Spis ilustracji i streszczenie. W rozdziale pierwszym (Stan badań) zaprezentowałam przegląd literatury, prasy oraz projektów związanych z tematem pracy, podkreślając różnorodność w obrębie ich treści, a także w sposobach formułowania głównego problemu. Rozdział drugi (Kontekst historyczny) poświęcony jest historii idei jedności Słowian Południowych na tle historii Jugosławii. W części analitycznej rozprawy do badania roli narracji o Jugosławii i jej dziedzictwa w instytucjach kulturalnych wybrałam trzy instytucje oficjalne i trzy instytucje alternatywne. Wśród instytucji oficjalnych znalazły się: Pawilon Serbski w Wenecji (Paviljon Republike Srbije u Veneciji), Muzeum Sztuki Współczesnej w Belgradzie (Muzej savremene umetnosti u Beogradu) oraz Muzeum Jugosławii (Muzej Jugoslavije). Spośród instytucji nieoficjalnych (alternatywnych) do analizy wybrałam Centrum Dekontaminacji Kulturowej (Centar za kulturnu dekontaminaciju, CZKD), squat Inex oraz alternatywne centrum kultury Kvaka 22. Przyjęłam założenie, że taki wybór z szerokiego wachlarza instytucji przyczyni się do zaprezentowania szerokiego obrazu, a także stanowić będzie podstawę pełniejszej mapy instytucji kultury w Serbii w okresie postjugosłowiańskim. Część analityczna poświęcona oficjalnym instytucjom składa się z trzech podrozdziałów. Pierwszy podrozdział poświęcony jest Pawilonowi Serbskiemu w Wenecji, byłemu Pawilonowi Jugosławii w Wenecji (emanacji Jugosławii na każdym etapie jej politycznego istnienia). 3 Postanowiłam poddać badaniu Pawilon Serbski (były Jugosłowiański) w Wenecji jako jedyną instytucję, w której Jugosławia wciąż istnieje w ramach międzynarodowych manifestacji kultury i sztuki (choćby jako żywa pamięć i kontekst). Drugi podrozdział poświęcony jest Muzeum Sztuki Współczesnej w Belgradzie, otwartemu w 1965 roku, jako czołowej instytucji kulturalnej reprezentującej jugosłowiańską i serbską sztukę XX wieku. Muzeum Sztuki Współczesnej jawi się tu jako symbol procesu tworzenia kultury i sztuki Jugosławii. Trzeci podrozdział poświęcony jest Muzeum Jugosławii, jedynej instytucji na obszarze byłej Jugosławii w całości poświęconej Jugosławii. Instytucja ta wykazała się ogromną zdolnością transformacji, wykazując jednocześnie potencjał nowoczesnej instytucji kultury. Część analityczna poświęcona instytucjom alternatywnym również składa się z trzech podrozdziałów. Poprzedza je krótkie wprowadzenie i ogólna analiza instytucji alternatywnych jako fenomenu kulturowego. Pierwszy podrozdział poświęcony jest Centrum Dekontaminacji Kulturowej (Centar za kulturnu dekontaminaciju / CZKD). W związku z tym, że Centrum wyrosło ze zdecydowanego protestu przeciwko reżimowi Slobodana Miloševicia w 1995 roku i jest jedną z najstarszych nieoficjalnych instytucji w Serbii, zostało poddane analizie jako instytucja alternatywna starszej generacji. W drugim podrozdziale omówiony został squat i centrum kulturalne Inex, założone w budynku wytwórni filmowej Inex. W ostatnim podrozdziale części analitycznej uwagę poświęciłam instytucji alternatywnej Kvaka 22 jako przykładowi działalności najmłodszego pokolenia artystów i działaczy kultury, aktywistów, obywateli. W części Konkluzje opisałam punkty styczne wszystkich analizowanych instytucji z perspektywy dziedzictwa Jugosławii, a także naświetliłam szerszy kontekst funkcjonowania tych instytucji jako ich przestrzeń wspólną. Ponadto opisałam wnioski dotyczące znaczenia współpracy między tymi instytucjami nie tylko w obszarze pamięci kulturowej. Zjawisko pokrewieństwa i wzajemnych powiązań wydaje się mieć kluczowe znaczenie dla wyjścia z kryzysu kulturowego.

Regaining the Past. Yugoslav Legacy in the Period of Transition: the Case of Formal and Alternative Institutions of Art and Culture in Serbia at the End of the 20th and the Beginning of the 21st Century Before, during the existence of Yugoslav state, and in the post Yugoslav period, common cultural (and art) space was shaped by the similar language, culture, connections, mentality, territory, economic relations, (foreign) influences and art production. After the dissolution of Yugoslavia in disastrous war conflicts, a large economic and cultural crisis hit the whole Balkan region. Cruelty of the Bosnia war, together with embargo, economic crisis, severe inflation, protests, caused a cultural collective trauma in all former Yugoslav countries. Simultaneously. High level of (narrative) fragmentation occurs in all institutions as the consequence of the crisis in society. It reflects in the dysfunctionality of institutions and eventually in closing down. After the dark period of the ‘90s, in 2000, Serbia dived into progressive democratic changes and an unblocked transition process, that will become a large source of disappointment in Serbian society. During all the changes and fluctuations, Yugoslavia (idea and a state) figurate as a main culprit for a crisis and a huge mistake in the newest history. Individual memory and private space of citizens in Serbia was still crowded by the memories of the previous period, but translating into cultural memory became doubtful. For that kind of translation, and revitalization of the part of the culture, space for speech, discussion, search for meaning should be essential, initiated and placed in institutions of culture. In my research I was trying to investigate if and how Yugoslavia continued to exist in cultural institutions as a phenomenon, through values of its ideology and common and wide cultural space, as a notion, motif, and theme of the projects and events, in spite of all mentioned 2 circumstances. I intended to represent the importance of Yugoslav legacy (as a symbolic heritage in the first place), from the perspective of making continuity and finding (creating) meaning about the past, as a way of overcoming cultural trauma. The main categories and points of view I have chosen as a methodology of the research, could be named as interdisciplinary cultural study approach, through content analysis and notions of representations interpretation, discovering of symbolic or concrete presence/ absence. The material for my research were catalogues from the exhibitions and following publications, articles from newspapers and magazines, academic literature, non-official interviews, videos, comments on exhibitions, comments as a part of the program in institutions, personal interpretations of actors (artists, academics, curators, activists, audience) expressed in informal interviews and meetings, noted or recorded, so that could be incorporated in my research. Entire argument is divided into the four parts: State of Art, Historical Context, Official Institutions; Alternative Institutions accompanied with the Introduction at the beginning, and Conclusions at the end (together with Bibliography, List of Photos and Summary in English, Polish and Serbian). In the first chapter State of Art, with an overview of books, articles and projects that are connected with a theme of my work, I present different aspects of its formulation and content. The second chapter titled Historical context is dedicated to the history of South Slavic unity with overview of Yugoslav history. For the analytical part of my research I have chosen three official and three alternative institutions to describe and illustrate the place and role of the Yugoslav narrative and legacy in cultural institutions: among official those are Serbian Pavilion in Venice (Paviljon Republike Srbije u Veneciji), Museum of Contemporary Art in Belgrade (Muzej savremene umetnosti u Beogradu), Museum of Yugoslavia (Muzej Jugoslavije), and among nonofficial (alternative) institutions those are Centre for Cultural Decontamination (Centar za kulturnu dekontaminaciju/ CZKD), squat Inex, and alternative cultural center Catch 22 (Kvaka 22). I had an assumption that choosing from the different types of the institution could help in creating the wider image, and form the basis for a more complete map of the institutions in Serbia in the post Yugoslav period. Analytical part dedicated to official institutions placed after Historical context contains three chapters describing three institutions. 3 The first chapter in a part regarded official institutions is dedicated to the Pavilion of Republic Serbia in Venice, former Pavilion of Yugoslavia in Venice (all of state emanations). I have decided to investigate Serbian (former Yugoslav) Pavilion in Venice as the only institution where Yugoslavia still exists in the frame of international art and culture manifestations (even just as a living memory and context). The second chapter is dedicated to The Museum of Contemporary Art in Belgrade, opened in 1965 as the most prominent cultural institution representing the Yugoslav and Serbian Art of the 20th century. The Museum of Contemporary Art appears to be the institution symbol of the Yugoslav art and culture creation. The third one is dedicated to the Museum of Yugoslavia, the only institution in former Yugoslav space dedicated fully to representation of Yugoslavia. Institution showed the enormous capacity for transformation, communicating the possibility of the new modern institution. Analytical part dedicated to alternative institutions also contains three chapters with the short introduction bringing the explanations and description of alternative institutions as a phenomenon. The first chapter in a part of research Alternative institutions is dedicated to the Centre for Cultural Decontamination (Centar za kulturnu dekontaminaciju / CZKD). Being one of the oldest non official organizations in Serbia, emerged from a decisive protest against the regime of Slobodan Milošević in 1995, CZKD was my choice for the alternative institution of the older generation. As the second case I have decided to describe the squat and cultural center Inex established in a building of the Inex Film Company. The end of the analytical part dedicated to alternative institutions represents the case of Kvaka 22, as an example for the youngest generations of the artists and cultural workers, activists and citizens, and their approach towards culture and art, past and present. In the Conclusions I have presented in the same time common denominators of the all described institutions from the perspective of Yugoslav legacy, and wider context as a common space for them all. Also, I have accentuated the conclusion about the significance of cooperation between institutions, in the field of cultural memory but not just. The phenomenon of relatedness and interconnectedness appears to be crucial for the resolution of the cultural crisis.