Tekstowy obraz życia, śmierci i duszy w młodopolskich ekfrazach i hypotypozach inspirowanych malarstwem Arnolda Bőcklina

Głównym celem rozprawy jest przedstawienie rezultatów badania tekstowego obrazu życia, śmierci i duszy, zawartego w młodopolskich ekfrazach i hypotypozach inspirowanych dziełami plastycznymi szwajcarskiego malarza Arnolda Böcklina. Analizowane wiersze napisała Zofia Gordziałkowska, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Maria Poraska, Zuzanna Rabska, Wanda Aleksandra Stanisławska, Lucjan Rydel, Leopold Staff i Karol Łepkowski. Ich geneza wiąże się z symbolicznym malarstwem Arnolda Böcklina, w którym artysta podejmuje tematykę mitologiczną, biblijną oraz związaną z wydarzeniami mu współczesnymi (m.in. wojną, chorobami). Namalował on około 300 obrazów. Kategoria tekstowego obrazu świata (TOS) odnosi się do konkretnych wypowiedzi określonych podmiotów, wpisując się w de Saussure’owskie parole. Wykazuje ścisły związek z adresatem przekazu, ze sposobem ukształtowania tekstu, rodzajem organizującej go racjonalności, np. kreacyjnej, a w przypadku utworów literackich również z gatunkiem wypowiedzi. Optymalną definicję tego terminu, zdaniem językoznawcy szkoły lubelskiej, Ryszarda Tokarskiego, sformułował, opierając się na materiale empirycznym, lingwista krakowski Wojciech Kajtoch. Kategoria ta ukonstytuowała się drogą ewolucji z kategorii językowego obrazu świata (JOS), potwierdzając dynamiczny rozwój stosunkowo młodego nurtu językoznawstwa kognitywnego. Wybór badanych leksemów nie był w pracy arbitralny: wyrażały one najbardziej niejednoznaczne semantycznie pojęcia epoki, stanowiły dominanty kompozycyjne utworów, z których pochodziły, jednocześnie należąc do słów ważnych w każdym języku naturalnym. Do badań świata za leksemami i za znakami ikonicznymi przede wszystkim zostało wykorzystanych wiele instrumentów metodologicznych, które wpisane są w paradygmat kognitywistyczny: profilowanie, metafora pojęciowa, amalgamat, kategoryzacja, rama semantyczna oraz schematy wyobrażeniowe. Ich liczba ma związek z racjonalnością kreatywną materiału badawczego, który stanowił podstawę, by docierać do sfery pojęciowej, niekonwencjonalnie ukształtowanych myśli użytkowników języka oraz badać rozumienie motywów malarskich przez artystę. W sztuce znaczenia ulegają szczególnemu nasileniu, zagęszczeniu. Najważniejsze i najciekawsze w badaniu wymienionych elementów TOS okazało się odkodowanie ich znaczenia, które w paradygmacie kognitywnym jest równe konceptualizacji. Składa się na nią treść pojęciowa i jej obrazowanie. Konceptualizacje w niniejszej pracy wyrażają rozumienie i wyobrażanie sobie fragmentów rzeczywistości inspirowanej dziełem plastycznym przez nieprzeciętnych użytkowników języka – poetki i poetów. Najczęściej badane konceptualizacje pojęciowe wpisywały się w struktury metafory pojęciowej, nieliczne w struktury amalgamatów. Zastosowanie profilowania umożliwiło odkrycie bogactwa rozumienia określonego pojęcia przez konceptualizatorów, przekładające się na uaktywnianie się jego różnych struktur bazowych. Zrekonstruowane konceptualizacje zostały ukazane na tle danych leksykograficznych z języka ogólnego, adekwatnych do czasu powstawania utworów oraz odczytanych konceptualizacji pojęć językowego obrazu świata. Niektóre z narzędzi, np. profilowanie, znalazło również zastosowanie do ustalania relacji między artefaktami, m.in. między obrazem a wierszem. Amalgamat natomiast posłużył do wyjaśniania konstytuowania się strategii tekstualnej utworów, decydującej o ich przynależności genologicznej. Ze względu na odmienny sposób dokonywania przekładu z kodu ikonicznego na kod języka naturalnego, zakorzeniony w starożytności, jednak we współczesnym dyskursie o przekładzie intersemiotycznym sprowadzony jedynie do sankcjonowania ekfrazy, wprowadza się w pracy rozróżnienie analizowanych utworów na dwa gatunki literackie – ekfrazę i hypotypozę. Istotą pierwszego z wymienionych jest opisywanie elementów świata przedstawionego obrazu (komponent unaoczniający) i połączenie deskrypcji narracją linearną (moduł narratywizacyjny), natomiast drugiego ukazanie, jak rzeczywistość inspirowana obrazem staje się in statu nascendi, w akcie jej kreowania. Rozróżnienie na dwa gatunki, a nie warianty jednego, jak proponuje badacz literatury, Adam Dziadek, wynikało z dokonanej klasyfikacji utworów ze zbioru wierszy Zofii Gordziałkowskiej. Wobec konkretnego materiału dotychczas obowiązujące ustalenia genologiczne okazały się niewystarczające, więc zredefiniowano w pracy ekfrazę i sformułowano definicję hypotypozy. Praca składa się z sześciu rozdziałów, poprzedzonych wstępem, wprowadzającym w problematykę rozprawy oraz z zakończenia, zawierającego podsumowanie rezultatów badania i sugestie dotyczące ewentualnego podjęcia dalszych badań nad TOS, zawartym w utworach poetyckich o malarskiej genezie. Pierwszy rozdział ma charakter teoretyczny, drugi poprzedza część analityczną pracy o niezbędne uzupełnienia materiału badawczego (np. rozstrzygnięcie dylematu genologicznego, odtworzenie biografii), cztery kolejne są poświęcone analizie tego materiału. Ze względu na złożoność podjętego w pracy zagadnienia, rozdział teoretyczny zbudowany jest z czterech części, czyli z określenia podstaw badania w pierwszej, z rozważań nad poetyckim aspektem analizowanego materiału w drugiej, refleksji nad dziełem plastycznym i jego przekładem w trzeciej oraz z zastosowanej w pracy metodologii w czwartej. Trzy kolejne analityczne części pracy dotyczą badania tekstowego obrazu życia, śmierci i duszy, a czwarty nazw barw, stanowiących szczególnie charakterystyczną właściwość tekstów inspirowanych dziełami plastycznymi. Spośród wielu możliwych do odczytywania cech malarskości utrwalonych w utworach np. kształtów, linii, światła, wybór nazw kolorów wynika z tego, że w estetyce młodopolskiej przywiązywano szczególną wagę do operowania barwą, zarówno w malarstwie, jak i w literaturze. Niezależnie od funkcjonujących na przełomie wieku XIX/XX kierunków w sztuce: impresjonizmie, symbolizmie, ekspresjonizmie, barwa należała do najważniejszych właściwości w tworzeniu artystycznych artefaktów. Każdy rozdział analityczny składa się z dwóch głównych części. Taki podział wynikł z rodzaju materiału badawczego, charakteryzującego się zróżnicowaną liczbą utworów stworzonych przez poszczególnych autorów. Z. Gordziałkowska jest autorką największej liczby wierszy (pięćdziesiat), natomiast inni twórcy dzieł o malarskiej genezie napisali ich zaledwie po jednym lub kilka. Są wśród nich poeci o wielkim dorobku, jak i mało lub prawie zupełnie nieznani. Poszczególne rozdziały mają taką samą kompozycję, a niewielkie różnice wynikają z dostosowania niektórych narzędzi badawczych do wyekscerpowanego materiału. W oglądzie badawczym pojęcia ‘śmierć’ została na przykład wykorzystana rama semantyczna, a obserwacja sposobu funkcjonowania pojęcia ‘duszy’ ewokowała posłużenie się kategoryzacją przez prototyp. Opisywanie każdego pojęcia zostało poprzedzone informacjami o sposobie jego funkcjonowania w Młodej Polsce, w filozofii tej epoki i w tradycji kulturowej. Jednym z efektów pracy okazało się też zebranie informacji o życiu Z. Gordziałkowskiej, autorki utworów niedoczytanych oraz opracowanie jej biografii, której brakowało w literaturze przedmiotu okresu Młodej Polski. Stało się to możliwe głównie dzięki życzliwej pomocy członków rodziny Gordziałkowskiej, należących do trzeciego bądź czwartego pokolenia poetki.

The purpose of the dissertation is to present the results of the examination of the textual pictures of life, death and soul in the Young Poland movement’s ekphrases and hypotyposes inspired by the paintings of Arnold Böcklin. The analyzed poems were written by Zofia Gordziałkowska, Kazimierz Przerwa- Tetmajer, Maria Poraska, Zuzanna Rabska, Wanda Aleksandra Stanisławska, Lucjan Rydel, Leopold Staff and Karol Łepkowski. They were all inspired by Arnold Böcklin’s symbolist paintings, in which the artist focuses on myths, scenes from the Bible and contemporary events (war, diseases). He created about three hundred of such works. The category of textual picture of the world refers to the concrete enunciations of subjects, and thus is an element of the de Saussure’s parole. It is closely linked with the addressee of the enunciation, the way of shaping the text, the type of rationality that informs its organization (for example, a creative one), and, in the case of literary works, with the genre. According to Ryszard Tokarski, who represents the so-called Lublin school of language studies, the most adequate definition of the term was given by the linguist Wojciech Kajtoch. Textual picture of the world evolved from the category of the linguistic picture of the world, and exemplifies a dynamic development of the relative current of cognitive linguistics. The choice of the examined lexemes was not arbitrary: they express the semantically most unequivocal terms of the epoch; are compositional dominants of the works they are taken from; and, at the same time, are important in every natural language. The examination of the world behind lexemes and iconic signs uses a number of methodological tools, which are elements of the cognitive paradigm: profiling, conceptual metaphor, blend, categorization, semantic frame and patterns of imagination. Their number is connected with the creative rationality of the examined material, which constituted the basis for reaching an unconventionally configured conceptual sphere of language users and examining the understanding of visual motifs by the artist. In art, meanings are exceptionally intensified and condensed. The most important and interesting aspect of the examination of the above elements of the textual picture of the world was decoding their meanings, which in the cognitive paradigm equals conceptualization. In the present dissertation, conceptualizations are a means by which exceptional users of language – i.e., poets – express their understanding and imagining of the fragments of reality inspired by visual arts. Most frequently, the conceptualizations were written into the structures of conceptual metaphor, and some of them into the structures of blends. The reconstructed conceptualizations are shown in the context of linguistic data from everyday speech, corresponding to the period of history during which the poems were composed, as well as in the context of the identified conceptualizations of the language items used to describe the world. Some of the tools, e.g., profiling, are used to establish the relation between the artefacts such as a picture and a poem. Blend is used to explain the textual strategy of the poems, which influence their generic classification. In the contemporary theory of intersemiotic translation, the rendition from the iconic code into the code of natural language (the procedure, in fact, originating from ancient times) is reduced to the acts of sanctioning ekphrasis. Therefore, the present study distinguishes between two genres of the analyzed works: ekphrasis and hypotyposis, and not variants of one, as suggested by the literary critic Adam Dziadek. Such a decision is the result of the way Zofia Gordziałkowska’s poems were classified in the past. As the present generic classification seemed insufficient, the notion of ekphrasis was redefined and the notion of hypotyposis – formulated. The dissertation comprises six chapters, an introduction, which outlines the main fields of examination, and a conclusion, which sums up all the analyses and suggests further studies of the textual picture of the world in the poetry inspired by visual arts. The first chapter gives a theoretical background, the second brings the necessary additional and debatable aspects of the problems considered in the present study (for example, genealogical dilemmas, biographical data), and the following four are purely analytical. Because of the complexity of the problem, the theoretical part is divided into four sections: the first formulates the main problems; the second is devoted to reflections on the poetic aspect of the analyzed material, as well as to the accompanying generic dilemmas; the third concentrates on visual arts and the problem of translation; the fourth describes the methodological frame used in the dissertation. The three analytical parts that follow are devoted to the examination of the textual representation of life, death and soul; the fourth – to colors, which are characteristic features of the texts inspired by visual arts. Out of plethora of elements that appear in ekphrastic literary works, the names of colors are unique because in the aesthetics preferred by the Young Poland movement the significance of hues prevailed over such elements like lines or light. Each analytical chapter is divided into two parts. Such a division was necessary because each poet is represented by a different number of poems. Most of the verse chosen for the analysis was composed by Gordziałkowska; other writers wrote only few poems inspired by paintings. Generally, the chapters are structured in an analogical way; occasional differences result from the necessity of adjusting the methodological frame to particular texts. For example, the notion of ‘death’ is considered within a semantic framework; the way the notion of ‘soul’ is used requires a prototypical categorization. One of the additional merits of the dissertation is the significant amount of information collected about the life of Gordziałkowska, the author of largely ignored works, and her bibliography, which was missing in the critical books devoted to the literature of the Young Poland movement. All this was possible thanks to the assistance and support of the members of Gordziałkowska’s family.