Słoweńska krytyka literacka okresu międzywojnia (1918-1941)

Głównym przedmiotem badań jest w niniejszej pracy wpływ przemian twórczości literackiej na profesjonalne interpretacje dzieł sztuki słownej, sankcjonowane instytucją czasopism społeczno-literackich. Rok 1918 jest uznawany przez słoweńskich literaturoznawców za umowną datę oznaczającą przejście od literackiego modernizmu do ekspresjonizmu. Nie mniej ważny jest polityczny wymiar tej cezury, z punktu widzenia możliwości instytucjonalnego rozwoju życia kulturalnego. Dolną granicę badanego etapu rozwoju krytyki literackiej stanowi 1941 rok. Wówczas z powodu działań wojennych na słoweńskim terytorium ludzie kultury ogłosili tzw. kulturni molk – ciszę kulturalną. Międzywojnie jest wyjątkowo ciekawym okresem rozwoju kultury i literatury słoweńskiej, ze względu na zróżnicowanie dostępnych propozycji estetycznych i filozoficznych oraz przenikanie się sfery kultury, religii i polityki także w krytyce literackiej, współtworzącej wspólnotę wyobrażoną. Krytycy pełnili bowiem w tym czasie nie tylko funkcję profesjonalnych odbiorców literatury, ale również tak zwanych „działaczy kulturalnych”: teoretyków sztuki, filozofów kultury, socjologów czy historyków. Ówczesny habitus intelektualisty wymagał wręcz zajęcia osobistego stanowiska w kwestiach dotyczących aktualnego życia kulturalnego, ale też narodowego i społecznego, szczególnie w latach trzydziestych, z powodu obaw przed jugosłowiańską unitaryzacją. To zagadnienie zostało ukazane na przykładzie studium przypadku – dyskursywnej analizy sposobu funkcjonowania pojęcia „kultura” w sporach pomiędzy publicystami czasopism literacko-kulturalnych. Najczęściej powtarzający się w nich topos argumentacyjny brzmiał: aby naród mógł przetrwać i rozwijać się w ramach wspólnego, wielonarodowego państwa, musi posiadać jednolitą kulturę. W tym czasie jedną z podstawowych figur semantycznych dyskursu stała się heglowska koncepcja ducha narodu, którą posługiwali się także krytycy literaccy. W związku z wielorakimi uwikłaniami krytyki w badanym okresie utrwalił się w słoweńskiej historii literatury światopoglądowo-ideologiczny podział krytyków literackich i innych działaczy kulturalnych na katolików, liberałów i marksistów, uznawany za czynnik kryzysogenny. W jego ramach słoweński literaturoznawca Matija Ogrin, autor monograficznego ujęcia międzywojennej krytyki literackiej, analizował teoretyczne założenia i kryteria wartościowania stosowane przez krytyków, zwracając uwagę przede wszystkim na sposób, w jaki pojmowali dystynktywne cechy dzieła literackiego, w odniesieniu do przyjętej przez badacza definicji, oraz na metafizyczne, filozoficzne, społeczne i estetyczne uwikłania wypowiedzi poszczególnych krytyków. Moim celem nie jest stworzenie monografii tematu, ale uzupełnienie dotychczasowych badań historycznoliterackim opracowaniem wybranych 2 zagadnień, nie analizowanych dotąd z zaproponowanej perspektywy. Nie negując wpływu światopoglądu na stosowane kryteria oceny dzieł literackich, chcę zwrócić uwagę na pomijane w dotychczasowych badaniach dyskursywne i interpretacyjne wzorce stosowane w międzywojennej krytyce, skupiając się szczególnie na wpływie przemiany paradygmatu literackiego, związanej z rozwojem socjalnego realizmu, na praktykę recenzencką. Głównym przedmiotem analizy są więc teksty interpretujące wybrane dzieła literackie, które wzbudziły największe zainteresowanie krytyków, rzadziej sięgam po teksty publicystyczne bądź teoretyczne. Metodologiczne inspiracje wykorzystane w tej pracy sięgają teorii języka i funkcji krytyki literackiej, wypracowanej w Polsce w latach siedemdziesiątych na gruncie strukturalizmu. Wykorzystuję koncepcję quasi-nazw autorstwa Janusza Sławińskiego, obecnych szczególnie w krytyce, ze względu na jej metatekstualny charakter, w analizie pojęć „duch”, „duchowy”, pojawiających się w międzywojennych recenzjach literatury, w publicystyce i w historycznoliterackich opracowaniach. Poszukując miejsc wspólnych w tekstach krytycznoliterackich posługuję się koncepcją wspólnot interpretacyjnych Stanleya Fisha. Zgodnie z zaleceniami jej autora nie badam zakresów wspólnot, ale czynniki konstytuujące je, przy uwzględnianiu ich zmienności i płynności, możliwości posługiwania się przez tę samą osobę presupozycjami interpretacyjnymi właściwymi dla różnych wspólnot. Traktuję wypowiedzi krytyczne jako swoiste teksty literackie, co postulował m.in. Michał Głowiński. Badam za pomocą instrumentarium poetyki pojawiające się w nich idee i wspólne założenia interpretacyjne, instytucjonalnie umocowane w dyskursie głównie poprzez rozprzestrzeniające się konwencje, nie oceniając adekwatności sądów. Analizuję konteksty i sposoby funkcjonowania kluczowych pojęć: „figura autora”, „duch”, „tendencja”, „realizm”, „postęp”. Niniejsza praca ma układ chronologiczno-problemowy. Analiza tekstów krytycznoliterackich ma dwie odsłony: charakterystykę miejsc wspólnych – kluczowych pojęć, oraz podrozdziały zawierające zestawienie różnic i podobieństw w kryteriach wartościowania, stosowanych przez wybranych krytyków w interpretacji tego samego dzieła literackiego. Dodatkowo została podzielona na dwa rozdziały odpowiadające estetycznym dominantom dwóch dekad międzywojnia: ekspresjonistyczne lata dwudzieste i realistyczne lata trzydzieste; w rzeczywistości granica ta jest umowna – literatura słoweńska była wówczas niejednorodna pod względem poetyk i idei. W krytyce literackiej zmiany również nie zachodziły w sposób radykalny, ale stopniowo i nie obejmując całości dziedziny, co sprawiało, że w tym samym czasie funkcjonowały w niej różne wspólnoty interpretacyjne. Wskazuję główne tendencje, w 3 których kierunku ewoluowała krytyka, charakteryzując dwa nadrzędne modele praktyki interpretacyjnej: modernistyczno-ekspresjonistyczny i socjalno-realistyczny. Wraz z rozwojem socjalnego realizmu w literaturze zmieniły się funkcje krytyki, kryteria wartościowania, ale także język opisu. Sposób postrzegania stosunku dzieła literackiego do rzeczywistości jest istotnym wspólnym mianownikiem międzywojennej praktyki krytycznoliterackiej. W obu wariantach od literatury wymagano szczerości i autentyczności. W pierwszym dominowało kryterium wierności dzieła literackiego prawdzie indywidualnego życia. Twórczość literacką postrzegano jako działalność autoreferencjalną, ujmowano ją procesualnie, (re)konstruując postać autora z kart wszystkich jego dzieł. Posługiwano się metonimiami odnoszącymi się do fizyczności twórcy, konceptualną metaforą wnętrza, głębi, natury autora, utożsamianego z narratorem i podmiotem lirycznym. W latach trzydziestych dominował postulat właściwego odzwierciedlenia realiów i stosunków społecznych. Od pisarza wymagano wiedzy i umiejętności wiernego portretowania całej społeczności, doceniano lokalny koloryt, wiarygodność postaci, brak ich nadmiernej typizacji, autentyczność języka. Na skrzyżowaniu kryteriów stosowanych w obu modelach rodził się opór przed zbyt wyraźną tendencją w dziele literackim, postrzeganą jako redukcjonizm. W tzw. sporze na literackiej lewicy najbardziej aktywni słoweńscy krytycy opowiedzieli się po stronie Krležy. Ideę postępu wykorzystywali w walce z dogmatyzmem w celu obrony częściowej autonomii literatury socjalnego realizmu. Od dominującego w pierwszej dekadzie symbolistyczno-ekspresjonistycznego modelu poezji profesjonalni czytelnicy domagali się wysokiego stylu i kunsztu języka, w drugiej natomiast prostoty i autentyczności właściwej opisywanym grupom społecznym. Literaturę postrzegano w obu dekadach przede wszystkim przez pryzmat zawartości ideowej. Krytycy stawali się w obu modelach współtwórcami dzieła, w pierwszym mocą empatii, w drugim jako uczestnicy życia społecznego. Funkcja postulatywna dominowała nad metakrytyczną.

The main object of the study conducted for the needs of the present thesis is the influence of the changes in literature on professional interpretation of literary works, sanctioned by the institution of socio-literary journals. The year 1918 is accepted by Slovenian literary scholars as the date when literary modernism gave way to expressionism. The political aspect associated with this date is also important, from the perspective of the possibilities of institutional development of cultural life. The studied period in the development of literary criticism ended in 1941, when, due to the military operations carried out in the territory of Slovenia, representatives of culture ordered the so-called kulturni molk - cultural silence. The interwar period is an exceptionally interesting one as far as the development of Slovenian culture and literature is concerned. It is then that the aesthetical and philosophical offer was at its highest diversity and that the spheres of culture, religion, and politics intermingled, also in literary criticism, which takes part in the creation of the imagined community. It was so because, at that time, the role of critics was not only that of professional readers of literature, but also that of so-called “cultural activists”: theoreticians of art, philosophers of culture, sociologists, and historians. The intellectual habitus required them, at the time, to take a personal stand in issues concerning not only cultural, but also national and social life, especially in the 1930s, due to the threat posed by Yugoslavian unitarism. This issue is shown on the example of a case study - a discursive analysis of the manner of functioning of the concept of culture in disputes between journalists from literary and cultural magazines. In these disputes, the most frequently used topic for argumentation is the following: in order for a nation to survive and develop within a common, multinational state, it must have a homogeneous culture. In those times, one of the principal discourse semantic figures was Hegel’s concept of the spirit of the nation, which was also used by literary critics. Due to numerous entanglements of literary criticism in the studied period, an ideological division was perpetuated of literary critics and other cultural activists into Catholics, Liberals, and Marxists, which is believed to have been one of the causes of the crisis. In this framework, Matija Ogrin, a Slovenian literary scholar and the author of a monograph on interwar literary criticism, analysed the theoretical assumptions and evaluation criteria applied by critics, focusing mostly on the manner in which they approached the distinctive features of a literary work, according to the definition adopted by the scholar, as well as on the metaphysical, philosophical, social and aesthetical entanglements of the texts of particular critics. The aim of the present thesis is not to become a monograph on the topic, but to complement the studies carried out so far with a literary historical study of selected issues which until now have not 2 been analysed from the suggested perspective. While the influence of ideology on the literature evaluation criteria applied must be acknowledged, I wish to concentrate on discursive and interpretive models used in interwar criticism which have not yet become a focus of studies, giving special precedence to the influence of the shift in the literary paradigm, associated with the development of social realism, on the practice of reviewers. The main objects of analysis are, therefore, interpretations of selected literary works, which critics were most interested in; journalistic and theoretical texts constitute a smaller portion of analysed texts. The methodological inspirations used in the thesis draw on the theory of language and function of literary criticism, developed in Poland in the 1970s within the framework of structuralism. Janusz Sławiński’s concept of quasi-names, which is especially present in criticism due to its metatextual nature, is used here to analyse such concepts as “spirit” and “spiritual”, found in interwar literary reviews, journalism, and works from the field of history of literature. When searching for common denominators in texts from the field of literary criticism, Stanley Fish’s concept of interpretive communities is employed. As recommended by the author, I do not study the ranges of communities, but the factors which constitute them, acknowledging their changeability and fluctuations, and the possibility of a single person using interpretive presuppositions characteristic for various communities. As advised by, among others, Michał Głowiński, critical texts are considered as specific literary texts. Using instruments supplied by poetics, I study the ideas and common interpretive assumptions which appear therein and which are institutionally present in discourse mainly through the spreading of conventions, and, at the same time, I avoid evaluating the accuracy of judgements. I analyse the contexts and manners of functioning of key concepts: “author figure”, “spirit”, “movement”, “realism”, “progress”. The present thesis is structured chronologically as well as centered on particular issues. The analysis of literary criticism texts is of a two-fold nature: it includes the characteristics of common denominators- key concepts, and subchapters detailing the differences and similarities in the evaluation criteria employed by selected critics when interpreting a given literary work. Additionally, the thesis is divided into two chapters, each of which is devoted to one of the two dominant movements of the two decades of the interwar period: the expressionism of the 1920s and the realism of the 1930s. The line between them can be sometimes difficult to detect, as Slovenian literature in the studied period was heterogeneous with regards to poetics and ideas. In literary criticism, what is more, shifts did not occur in a radical way, but gradually, and they did not encompass the whole field, which is why numerous interpretive communities existed at the same time. The main movements are indicated in the evolution of criticism, and two 3 superordinate models of interpretive practice are characterised: the modernist-expressionist model and the socio-realistic model. As social realism developed, the functions of literary criticism, evaluation criteria, and language used in descriptions changed. The way the relationship between a literary work and reality is perceived is an important common denominator of the practice of interwar literary criticism. In both models, what was required of literature was that it be honest and authentic. In the first model, the criterion of faithful representation of an individual life in a literary work dominated. Literary creation was perceived as a self-referential activity and regarded as a process, and a (re)constructing of the figure of the author on the basis of all their work. Metonymy was used to refer to the physicality of the creator, as well as conceptual metaphors of the interior, depth, nature of the author, who was identified with the narrator. In the 1930s, the postulate of accurate reflection of the reality and social relations prevailed. Writers were required to have the necessary knowledge and ability to represent faithfully the whole society and the local flavour, to invent credible characters and to avoid their excessive standardization; authentic language was also appreciated. The place in which the criteria used in both models intersect is where resistance is born against an excessively conspicuous following of trends in literary work, regarded as reductionism. In the so-called conflict in the left-wing literary circle, the most active Slovenian critics took the side of Krleža. They used the idea of progress to fight dogmatism in order to defend the partial autonomy of literature in the period of social realism. Professional readers demanded from the symbolist-expressionist model of poetry, dominant in the first decade, a high style and artful language; in the next decade, in turn, simplicity and authenticity, corresponding to the social classes described, were most desired. In both decades, literature was regarded, above all, through the lens of its ideological content. In both models, critics became co-creators of the work, in the former through empathy, in the latter as participants of social life. The postulative function prevailed over the metacritical function.