Czary, klątwy, amulety i pieniądze. O racjonalności magicznej i działaniu ekonomicznym

Artykuł powstał na podstawie wyników długoterminowych badań etnograficznych dotyczących drobnego handlu w poradzieckiej Rosji. Traktuje o roli, jaką mogą odegrać praktyki magiczne w strategiach przedsiębiorców. Dla zilustrowania tych strategii, a także umiejscowienia ich w kontekście tak zwanej gospodarki etnicznej i mniejszości handlowych, przytaczam historie dwojga handlarzy z bazaru w Krasnojarsku w środkowej Syberii. Wychodzę od koncepcji Bronisława Malinowskiego, który dowodził, że stosowanie magii może przynosić wymierne skutki ekonomiczne. Stawiam tezę, że magia ekonomiczna stanowi pewien rodzaj racjonalności, do której ludzie uciekają się, gdy standardowe metody działania zawiodły. Magia wiąże się z porządkiem nadziei na lepszą przyszłość i wynika częściowo z nieuprzywilejowanej pozycji na rynku. Stosowanie praktyk magicznych stanowi przejaw zanurzenia działania ekonomicznego w czynnikach społecznych i jest zjawiskiem charakterystycznym nie tylko dla Triobriandczyków, ale również współczesnych, wysokorozwiniętych społeczeństw.

The paper presents some results of the author’s long-term ethnographic fieldwork on petty trade in post-Soviet Russia. It focuses on magical practices and their role for entrepreneurial strategies, and recalls the stories of two trades-people who worked at an open-air market in Krasnoyarsk, Central Siberia. In order to interpret the stories. I follow the ideas of Bronisław Malinowski, who argued that usage of magic can bring measurable economic effects. The claim I put forward here is that economic magic constitutes a rationality that is launched by people when their ordinary modes of acting have failed. Deploying magic is linked to an order of hope, and emerges as a consequence of individual entrepreneurs occupying an underprivileged position at a Russian market. Practising magic constitutes an example of the embeddedness of economic action in the social world, and as such characterizes not only the Trobrianders but also contemporary, highly-developed societies.