Postrzeganie przedmiotów muzealnych w świetle ich statusu ontologicznego

Przedmiotem rozprawy jest postrzeganie obiektów muzealnych o różnym sposobie istnienia i próba interpretacji ich znaczenia w szerokim kontekście kulturowym i wychowawczym. Główne problemy badawcze zostały sformułowane następująco: jak kształtuje się charakter postrzegania muzealnych przedmiotów w zależności od ich statusu ontologicznego oraz w jaki sposób postrzeganie muzealnych przedmiotów określa wizje kultury? Przez przedmioty muzealne rozumiane są kompleksowo pojęte zbiory, czyli ogół gromadzonych, przechowywanych i eksponowanych w instytucjach muzealnych obiektów niezależnie od ich wpisu do muzealnych ksiąg inwentarzowych. A zatem są to muzealia, zabytki, generalnie przedmioty autentyczne, a także kopie oryginalnych obiektów, rekonstrukcje i symulakry prezentowane przez muzea w rzeczywistości materialnej i wirtualnej. Podstawową oś podziału rzeczy oraz zasadnicze dylematy związane ze sposobem istnienia przedmiotów wyznacza w tej pracy kategoria autentyczności. To głównie złożoność pojęcia autentyczności w odniesieniu do rzeczy i wszelkie zawiłości oraz kontrowersje z nim związane, a także fakt eksponowania w przestrzeniach muzealnych coraz większej ilości przedmiotów nieautentycznych, skłania do refleksji nad znaczeniem statusu ontologicznego obiektów we współczesnym muzealnictwie i w kontakcie człowieka z przedmiotami kultury. Sposób istnienia rzeczy odsłania szereg szczególnie palących współczesnych problemów, które nie tylko ukazują dyskusyjny oraz niejasny status muzeów i skomplikowaną sytuację spotkania widza z eksponatem, ale ostatecznie obrazują obecne sposoby rozumienia kultury i panujący między nimi dysonans. Większość opublikowanych pozycji na temat muzeów i ich kolekcji to opracowania z zakresu historii, historii sztuki, archeologii, etnografii, czy też szeroko rozumianej antropologii kultury. Niewiele miejsca powyższe zagadnienia zajmują w rozważaniach filozoficznych, estetycznych, a jeszcze mniej w pedagogicznych, choć funkcja muzeów jest przede wszystkim edukacyjna. W niniejszej pracy zostało przyjęte założenie, że pojęcia edukacji w kontekście muzeum nie należy ograniczać do zajęć lekcyjnych, warsztatowych czy projektowych, które stanowią jeden z wielu aspektów funkcjonowania muzeum. To całość działalności instytucji muzealnych, przez zachętę do dociekliwej obserwacji i uważnego postrzegania, powinna być rozpatrywana w kategoriach edukacji. Od strony teoretycznej i metodologicznej postrzeganie jest rozważane w znacznej mierze w odniesieniu do Fenomenologii percepcji Maurice’a Merleau-Ponty. Zgodnie z jego teorią zmysły stanowią jedynie narzędzie do życia w zbiorze sensów, które człowiek nadaje przedmiotom w dialogu ze światem. W tym ujęciu proces percepcji łączy się z zagadnieniem permanentnej interpretacji otaczającej rzeczywistości. Przyjęty fenomenologiczny model postrzegania jest zakorzeniony w indywidualnym przeżyciu i polega na możliwie bezpośrednim kontakcie z przedmiotem. Istotne jest również podjęcie prób docierania do rzeczywistości sprzed jej skatalogowania i nie chodzi przy tym o to, by odrzucić zastaną wiedzę, ale żeby poniekąd stanąć przy jej narodzinach. Postrzeganie przedmiotów muzealnych jest opisane jako proces szczególny przez wzgląd na ich wyjątkowy status, który wyróżnia je spośród obiektów codziennych, użytkowych, czy tych należących do świata natury. Zasadnicza różnica w postrzeganiu obiektów muzealnych i codziennych jest w niniejszej dysertacji określona w odniesieniu do rozważań Martina Heideggera o pojęciu „rzeczy jako rzeczy”, „dzieła” oraz „rzeczy pod ręką”. Ważny jest aspekt ontologii rzeczy, gdyż to on w tym przypadku pozwala nam pojąć ich muzealny i kulturowy wymiar. Z perspektywy samych naszych przeżyć trudno byłoby uchwycić ich wyjątkowy charakter. Niemniej jednak to w naszym postrzeganiu prezentują się treści przedmiotów – tajemnice rzeczy. W dysertacji został zniesiony tradycyjny podział przedmiotów przez wzgląd na dziedzinę, którą reprezentują i choć nie ulega wątpliwości, że kontakt z arcydziełem malarstwa i artefaktem z działu etnografii lub historii stanowi dla odbiorcy zupełnie inny rodzaj przeżycia i doświadczenia to jednak koncentracja na przyjętej klasyfikacji może przysłonić w pewnym sensie jeszcze bardziej zasadniczy podział – na materialnie istniejące oryginały i przedmioty nieautentyczne, do którego prowokuje obecny przyrost nowoczesnych muzeów narracyjnych. Obydwa rozróżnienia wiążą się z wieloma dylematami wokół statusu ontologicznego obiektów. O tym, jak zawiły jest problem pojęcia autentyku przekonują m.in. liczne rekonstrukcje poszczególnych elementów architektonicznych, status samych fotografii, które zależnie od płaszczyzny rozważań mogą się okazać najbardziej i najmniej autentycznymi spośród muzealnych obiektów. Wreszcie o nieoczywistości powyższego rozgraniczenia mogą świadczyć w sensie najogólniejszym właściwie wszystkie przedmioty muzealne, choćby przez fakt, że utraciły swój oryginalny kontekst. Nowe położenie w pewnym sensie nakłada na obiekt nowe znaczenia i to najczęściej w sposób nieprzypadkowy, gdyż z reguły stają się one po prostu elementem kuratorskich narracji. Niemniej istotną kwestią jest namysł także nad tym, czy opisywana przez Waltera Benjamina „aura” autentyczności, której człowiek może doświadczać, posiada w istocie walor pozytywny w szerokim sensie edukacyjnym. Wydaje się, że działalność muzeów ukazuje także jej pejoratywne konotacje. Spór o muzealia, którego podstawę stanowi ich autentyczność, właściwie w żadnym innym przypadku nie przejawiał się tak dramatyczne, jak w sprawie obecności szczątków ludzkich w muzeach, które jako materiał z wielu względów newralgiczny w kulturze, powinny być przedmiotem szczególnej uwagi, gdyż dotyczą człowieka w sposób całkiem bezpośredni, inaczej niż ludzkie wytwory. Wszelkie dzieła sztuki i kultury, które są myśli człowieka bardzo bliskie, urzeczywistniają się w świecie za sprawą materii wywodzącej się ze świata a nie z człowieka. I to jest zasadnicza różnica, choć jak pokazują muzealne realia, również nie jest ona oczywista. Obok podstawowej kwestii postrzegania oraz problemu nauki patrzenia, a właściwie braku kształcenia w tym zakresie, na który zwraca uwagę Rudolf Arnheim, oraz kwestii namysłu nad ontologią rzeczy, nie mniej istotny w świetle podjętych refleksji jest problem rozumienia kultury i troski o wspólne dobra w kontekście muzealnych zbiorów. Ostatnie z wymienionych kwestii zostały przedstawione w nawiązaniu do koncepcji kultury, która przynależy do „świata” według Hannah Arendt. Dyskurs dotyczący kultury i pojęcia muzeum, którego istotę stanowią działania skoncentrowane wokół przedmiotów, jest ściśle związany z rozważaniami na temat wyjątkowości sztuki w tym sensie, że przykład dzieła sztuki do pewnego stopnia wytycza ścieżki analizy muzealnych rzeczy, gdyż pozwala zobrazować pewne aspekty, które w przypadku obiektów innego typu nie byłyby tak wyraźnie widoczne, a są w ich kwestii często niemniej ważne. Dzieła sztuki cechuje przede wszystkim nadzwyczajna trwałość, spowodowana wyjątkową troską o ich zachowanie, a to właśnie trwanie rzeczy wynikające również z ich nieużytkowania jest jednym z głównych elementów wspólnych, charakteryzujących zarówno dzieła sztuki, jak i inne cenne obiekty znajdujące się w zbiorach muzeów w charakterze muzealiów. Odchodzenie od trwałości poprzez wprowadzanie do muzeów coraz większej ilości obiektów nowo wyprodukowanych i wymienialnych zasadniczo podważa pojęcie muzeum, które z definicji jest instytucją trwałą. Ten stan rzeczy wiąże się z przyjęciem szerokiego rozumienia kultury, które w przeciwieństwie do wąskiego rozumienia skoncentrowanego na szczególnym dziedzictwie, pozwala na określanie mianem kultury wszelkich ludzkich działań i ich rezultatów różnych od natury. Jednak problem w tym, że o ile wąskie rozumienie kultury nie szkodzi szerokiemu, gdyż zakres pierwszego będzie po prostu stanowić niewielką część tego drugiego, o tyle szerokie rozumienie kultury poniekąd unicestwia jej pojęcie wąskie, gdyż wprowadza do niego zasób treści sprzeczny z jego istotą, dodatkowo nieuchronnie zacierając pod tą samą nazwą tkwiące między nimi jakościowe różnice.

The dissertation concerns the perception of various museum objects depending on their form of existence followed by the attempt of their interpretation in a broad cultural and educational context. The main research issues are: how the perception of the museum objects is shaped by their ontological status and how the perception of the museum objects defines the visions of culture. The museum objects are understood broadly as comprehensive collections, what means all collected, preserved and exhibited objects by museum institutions, regardless their registration in the inventory books. Thus they are collectibles, antiques, authentic objects as well as their copies, reconstructions and simulacrums exhibited by museums, both material and virtual. The main distinguishing feature of objects and their status of existence in this thesis is the issue of authenticity. The complexity of the term authenticity in relation to objects and all the controversies connected with it, and the exhibition of growing number of non-authentic objects by museums leads to reflexion over the ontological status of objects in contemporary museums and over the contact of man with the objects of culture. The form of existence of objects reveals a number of significant problems, that demonstrate unclear status of modern museums and the complex issue of the relation between a viewer and an exhibit, but in the consequence they illustrate the contemporary ways of understanding the culture and the conflict involved in them. The significant number of publications concerning museums and their collections approach the issue from the perspective of history, history of arts, archaeology, ethnography or broadly understood cultural anthropology. Little attention is devoted to the topic in philosophical or esthetical debates and even less in pedagogical ones, regardless the fact that museums serve mainly educational purpose. This dissertation assumes that the issue of education in relation to museums must not be limited to museum educational offer of workshops or projects, that constitute only one of many aspects behind functioning of such institutions. The holistic approach towards the activity of museums that throw encouraging the inquisitive observation and careful perception should be understood as education. From theoretical and methodological perspectives, the perception is considered largely in relation to the Phenomenology of perception by Maurice’a Merleau-Ponty. According to his theory, senses are mere tool for living among concepts that a man imposes on objects in his dialogue with the world. In this view the process of perception is connected with the issue of constant interpretation of the surrounding reality. The phenomenological model of perception is deeply rooted in individual experience and requires possibly direct contact with an object. Additionally it is important to access the reality before its interpretation and that does not mean rejection of the possessed knowledge, but assisting the origin of that knowledge. The perception of museum objects is described as an unusual process due to their unique status, that distinguishes them among other objects both practical or belonging to nature. The main difference in perception of museum objects and practical objects is defined in this thesis after Martin Heidegger’s analysis of objects, things and works of art. The consideration of objects’ ontology is significant for understanding of their museum and cultural dimension. From the perspective of our own experience it would be difficult to grasp their uniqueness. Nonetheless, it is our perception where the meaning of objects is presented – the secret of items. This dissertation abandons the traditional division of objects according to the field they represent and although it is beyond doubt that an oil painting and ethnological or historical artefacts offer completely different kind of experience for a viewer, the focus on this kind of classification may overshadow even more significant division – into material authentic objects and non-authentic items, which is provoked by the growing number of modern narrative museums. Both divisions are connected by many dilemmas around ontological status of objects. The complexity of the issue of authenticity is reflected by number of reconstructions of particular architectural elements or the status of photography, that depending on the point of view might be the most or the least authentic of all the museum objects. Finally, the problematic nature of this division is represented in the most general sense by all the museum objects, by the mere fact that they lost their original context. The new surrounding imposes in a certain way the new signification, that is not accidental as it constitutes an element of curatorial narration. Nonetheless, the important question is whether the aura of authenticity, that a man can experience, is truly the positive aspect in educational sense. It seems that museum activity also demonstrates its negative connotations. The debate over exhibits based on their authenticity is especially dramatic when it concerns human remains at museums, what requires careful investigation due to its significant role in culture and direct relation to a man unlike in case of human creation. All the artworks and cultural objects resulting from the thoughts of a man have their origin in the substance of the world, not a human. And that constitutes the main difference, which however is not that obvious, what is illustrated by museum reality. Besides the main issue of perception and the problem of developing the skills of perception - namely lack of education programmes in shaping those skills, what is highlighted by Rudolf Arnheim, and the consideration over ontology of items, the equally significant issue of this analysis is the understanding of culture and concern for the common good in the context of museum collections. The latter was presented in relation to the Hannah Arendt’s concept of culture that belongs to the world. The debate over the culture and the meaning of the term museum, with all the activities focused on material objects, is closely connected with the consideration over the uniqueness of Arts as the example of an artwork creates to some extent the guidelines for analysis of all museum objects, because it allows to highlight the aspects that would not be that clear in case of other kinds of museum items, but not less significant in their case. The main characteristic of an artwork is its durability, that results from the special care to preserve it and it is the unchanged existence connected with non-usage that is the distinguishing feature of both artworks and other valuable items in museum – collectibles. Abandoning the durability through introducing newly produced, replaceable objects in large numbers significantly undermines the very nature of a museum, that by definition is a permanent institution. This results from the broad understanding of culture, that unlike the narrow understanding focused on unique heritage, accepts any form of human activity or its results, that is distinct from nature. And the problem is that insofar as the narrow approach does not affect the broad one, as it simple constitutes the small part of the whole, the broad understanding in a sense annihilates the narrow meaning by introducing some aspects that are in contradiction to its essence and additionally destroying by the same name significant quality differences.