Strategie karnawalizacji w prozie fantastycznej lat 1865-1950 kierowanej do młodych odbiorców

Niniejsza rozprawa zawiera analizę i interpretację wybranych utworów literatury europejskiej wydanych w latach 1865–1950 pod kątem zawartych w nich treści związanych z karnawałem. Za przedmiot analizy obrano klasyczne powieści fantastyczne, kanoniczne dla literatury dziecięcej. Podstawę teoretyczną pracy, a zarazem narzędzie badawcze stanowi teoria karnawału i karnawalizacji Michaiła Bachtina. W rozdziale pierwszym omawia się Bachtinowską teorię karnawału i karnawalizacji. Rozdział drugi zawiera analizę porównawczą tytułowych bohaterów trylogii o Pippi Pończoszance, Akademii pana Kleksa, serii o Mary Poppins, tekstów o Piotrusiu Panie oraz dylogii o królu Maciusiu. Postacie te są katalizatorami wszelkich zmian fabularnych, stanowią oś konstrukcyjną utworu, mają wpływ na każdy element świata przedstawionego. Jednocześnie wszyscy wywodzą się z karnawałowego porządku, realizując różne wzorce postaci błazeńskiej: trickstera, klauna i króla głupców (fou du roi). Umieszczenie postaci błazeńskiej w centralnym punkcie narracji i obdarzenie jej wszechwładzą należy do fundamentalnych strategii karnawalizacji. Omawiani bohaterowie przekształcają rzeczywistość zgodną z normatywnym wzorcem, inicjując wesoły świat na opak. Szczególnie rewolucyjni na tle powstającej w omawianym okresie literatury dla niedorosłych wydają się dziecięcy pajdokraci, Piotruś Pan, Maciuś Pierwszy i Pippi Pończoszanka. Obdarzenie ich niezależnością i władzą służy między innymi obnażeniu kulturowo zdefiniowanych stosunków dziecko–dorosły, pozwala na pozbawiony sentymentu komentarz uwypuklający nierówność statusów w obrębie tych stosunków i wynikającą z niego opresję. Umieszczając dziecko na szczycie hierarchii, autorzy dokonują przewartościowania tej opresji – jej obiektem stają się dorośli. Rezultatem takiego zabiegu jest wojna podszyta głębokim, nierozwiązywalnym konfliktem wrogich plemion: dzieci i dorosłych. Rozdział trzeci poświęcony jest protagonistom powieści Carrolla, Barriego, Nesbit, Lindgren, Brzechwy i Korczaka definiowanym jako dzieci pozbawione władzy. Bohaterowie ci, porwani w wir karnawału, w odróżnieniu od zaprezentowanych w rozdziale poprzednim postaci błazeńskich, nie mają wpływu na rzeczywistość przedstawioną. Wyszczególnione przez Bachtina elementy karnawałowego obrazowania interpretuje się w kategoriach głębokich metafor składających się na obraz dojrzewania. Dojrzewanie, podobnie jak karnawał, reprezentuje samą istotę zmiany, jej sens, jest symbolem stawania się tu i teraz. Strategie karnawalizacji znakomicie oddają niepewność, osobliwość i mroczność dorastania jako czającego się za rogiem nieznanego. Karnawałowe obrazowanie uwypukla symboliczny związek dojrzewania i śmierci, skutecznie metaforyzuje trudne do pogodzenia sprzeczności tęsknoty za dorosłością: pożądanie niezależności i władzy oraz strach przed końcem świata. Rozdział czwarty przedstawia dynamikę zależności między literaturą dydaktyczną a skarnawalizowaną fantastyką. Część pierwsza zawiera refleksje na temat dydaktyzmu w literaturze dziecięcej z uwzględnieniem kanonicznych dla niego form: biografii świętych dzieci i powiastek ku przestrodze. W części drugiej omówione są nawiązania intertekstualne w powieściach Carrolla, Lindgren, Korczaka, Barriego, Nesbit, Travers, Brzechwy i Jansson: parodystyczne trawestacje i przeinaczenia, które za cel obrały sobie wyśmianie dydaktyzmu – dziecięcoliterackiego wcielenia kultury oficjalnej oraz intertekstualne nawiązania do literatury „bezpośrednio skarnawalizowanej”. Część trzecią stanowi szczegółowa analiza porównawcza Pinokia Collodiego i O dwóch takich, co ukradli księżyc Makuszyńskiego. Powieści te interpretuje się w odniesieniu do Bachtinowskiej „historii śmiechu” jako reprezentacje reakcji kultury oficjalnej na karnawał, omawiając poszczególne strategie zaprzęgania obrazów karnawałowych w służbę dydaktyzmu.

The present dissertation contains an analysis and interpretation of carnival-related content in selected works of European literature published in the years 1865–1950. The subject of research are classic fantasy novels, canonical for children's literature. The theoretical foundation of the thesis and its main research tool is Mikhail Bakhtin's theory of carnival and carnivalization. The first chapter discusses Bakhtin's theory of carnival and carnivalization. The second chapter contains a comparative analysis of the title characters of the Pippi Longstocking trilogy, “Mr. Inkblot's Academy”, the Mary Poppins series, Peter Pan texts and King Matt two books. As catalysts of all narrative changes, structural axes of the works, they influence every element of the respective represented worlds. At the same time, they stem from the carnivalistic order and realize various patterns of the clown figure: the trickster, the fool and the mock king (fou du roi). Putting a clown figure in the central point of the narrative and bestowing omnipotence upon it constitutes a fundamental carnavalization strategy. The characters in question transform the norm-abiding reality, initiating a joyful world upside down. Characters that seem to be particularly subversive in the context of literature created for young readers in the period discussed are child paidocrats: Peter Pan, Matt the First and Pippi Longstocking. Giving them power and independence discloses culture-defined relations between children and adults, and promotes a sentiment-free commentary which highlights the inherent status inequality and the resulting oppression. By placing the child at the top of the hierarchy, the authors subvert this oppression: now it is adults that are exposed to it. The result of this narrative device is war, laced with the deep, insolvable conflict of two antagonistic tribes: children and adults. The third chapter focuses on the protagonists of Carroll's, Barrie's, Nesbit's, Lindgren's, Brzechwa's and Korczak's novels, who are defined as children devoid of power. These characters, caught by the whirlwind of the carnival, do not have any influence on the represented world, unlike the clown figures described in the preceding chapter. The elements of carnivalesque imagery detailed by Bakhtin are interpreted in terms of deep metaphors that compose the image of coming of age. Like carnival, coming of age represents the very core and sense of change, symbolizes coming into being here and now. Strategies of carnivalization exquisitely render the uncertainty, singularity and gloominess of coming of age understood as the unknown lurking around the corner. Carnivalesque imagery emphasizes the symbolic connection between coming of age and death, it effectively metaphorizes the competing contradictions inherent in the yearning for adulthood: the desire for independence and power, and the fear of the end of the world. The fourth chapter presents the dynamics of interdependencies between didactic literature and carnivalized fantasy. The first part contains reflections on didacticism in children’s literature, with a focus on canonical didactic forms: exemplary tales and cautionary tales. Part two discusses intertextual references in Carroll’s, Lindgren’s, Korczak’s, Barrie’s, Nesbit’s, Travers’, Brzechwa’s and Jansson’s novels: parodistic travesties and distortions, which aim at ridiculing didacticism – the embodiment of official culture in children’s literature and intertextual allusions to “directly carnivalized” literature. Part three consists of a detailed comparative analysis of Collodi’s Pinocchio and Makuszyński’s “The Two Who Stole the Moon”. The novels are interpreted in relation to Bakhtinian “history of laughter” as representations of official culture’s reactions to carnival. In this regard, individual strategies of harnessing carnivalesque images into the service of didacticism are discussed.