Milo De Angelis e la memoria dell’eterno ritorno

Niniejsza praca ma na celu przedstawienie twórczości poetyckiej Mila De Angelisa, ujmując ją przez pryzmat tematu pamięci. Próba stworzenia jednorodnego i całościowego studium poświęconego poetyce tego autora jest również próbą zmierzenia się z ciemnością jego tekstów. Mimo że De Angelis uznawany jest za jednego z najważniejszych przedstawicieli współczesnej poezji włoskiej, dopiero w 2020 roku ukazały się dwa zadedykowane mu zbiory tekstów (vide Milo De Angelis. Le voragini del lirico i L’avventura della permanenza. La poesia di Milo De Angelis). We wcześniejszych latach pogłębioną analizę jego poetyckiej sylwetki przedstawił jedynie Eraldo Affinati w monografii z 1996 roku, Patto giurato, w której to uwypuklone zostały jedynie niektóre aspekty omawianej poezji, obecne w pierwszych czterech zbiorach. Temat pamięci oferuje natomiast nowe i dotychczas niedoceniane ujęcie, prowadzące do syntezy, ale również pozwala ukazać wyjątkowość analizowanej twórczości. Pierwszy rozdział rozprawy zorientowany jest na zaprezentowanie tematu pamięci w kontekście tendencji dwudziestowiecznych. Punktem wyjścia jest tu przedstawienie koncepcji dominujących w obszarze kultury po II wojnie światowej, kiedy to uwarunkowania historyczne i społeczne prowadziły do dyskusji o komplementarności bądź niewspółmierności historii i pamięci. Przeprowadzone w pracy analizy skupione zostały wokół idei filozoficznych i socjologicznych od Paula Ricœura po Pierra Norę, od Maurice’a Halbwachsa po Aleidę e Jana Assmannów, odwołując się przy tym do teorii zrodzonych w obszarze memory studies. Następnie uwaga przeniesiona zostaje w stronę rozważań nad ideą czasu. Przedstawia się w tym miejscu terminologię grecką i łacińską oraz różne wizje wymiaru temporalnego, poczynając od epoki antycznej, przez zmiany jakie zaszły pod znakiem nostalgii romantyków, aż po idee Edmunda Husserla, Henriego Bergsona, Martina Heideggera, a także Friedricha Nietzschego, któremu przyznaje się tu nadrzędną rolę. Biorąc pod uwagę elementy charakterystyczne dyskursu (o) pamięci, które wyklarowały się w analizie wstępnej, druga część rozdziału zawężona zostaje do obszaru stricte poetyckiego. Dążenie w kierunku metafizyczności, obecne jeszcze u Giuseppego Ungarettiego czy Maria Luziego, zestawia się tu z niektórymi aspektami poetyki niehermetycznej, od Umberta Saby po Giovanniego Giudiciego, od Eugenia Montalego po Vittoria Sereniego, uwidaczniając tym samym kontrast między dominacją wspomnienia epifanicznego i narcystycznego, a przewagą pamięci rozumianej jako fundament nieidealistyczny, a relacyjny poetyckiego świata. W celu lepszego zrozumienia źródeł pamięci w twórczości De Angelisa, do tych rozważań dołącza się również kilka uwag odnośnie do poezji Dina Campany i Cesarego Pavesego. Spostrzeżenia zebrane w części teoretycznej pozwalają nam określić główne współrzędne niezbędne do namysłu nad pamięcią obecną w poezji De Angelisa. By zdefiniować wewnętrzną dynamikę jego utworów, konieczne jest przede wszystkim pogłębienie kontekstu historyczno-literackiego, w którym kształtował się światopogląd poety – decyduje on bowiem o możliwościach, a także limitach jego twórczości. Druga i trzecia część rozdziału drugiego zadedykowane zostały odpowiednio roli jaką odgrywa podmiot, a także przedmiot/przestrzeń w konstrukcji pamięci poetyckiej. W pierwszej z tych części podsumowano przemiany statusu ja lirycznego, przy szczególnym uwzględnieniu sytuacji lat siedemdziesiątych, kiedy to ukazał się debiutancki zbiór De Angelisa, Somiglianze, a w refleksji poetyckiej dominowały tendencje związane z decentralizacją dyskursu poetyckiego. W podrozdziale trzecim, poświęconym funkcji przedmiotu w procesie przechowywania wspomnień, na pierwszy plan wysunięte zostają natomiast przedstawienia i znaczenie Mediolanu u omawianego poety i innych autorów także związanych z tym miastem. W tej części dominują odwołania do idei Bjørnara Olsena, Marca Augégo, Michela de Certeau, podczas gdy główna oś zbliża się stale do myśli Cesarego Pavesego. Wszelkie refleksje zostały tu podporządkowane lepszemu zrozumieniu i dokładniejszej definicji pamięci w twórczości De Angelisa. Trzeci rozdział stanowi część interpretacyjną pracy. Na wstępie główna uwaga skupia się na tekstach krytycznych, poświęconych mediolańskiemu poecie. Wspomina się tu o Giorgiu Bàrberim Squarottim, Mariu Baudine, Robertcie Mussapim, by następnie przejść do najbardziej znaczących głosów krytycznych, które w ostatnich latach przybliżały czytelnikom dzieło De Angelisa – decydujący wkład wnieśli w tym obszarze Alessandro Baldacci i Luigi Tassoni. Przedstawiony fundament teoretyczny pozwala przeprowadzić kolejno dokładne analizy wszystkich dziewięciu zbiorów poetyckich prezentowanego autora, począwszy od jego tekstów z lat młodzieńczych. Rozważania zostały podzielone na dwie części, z których pierwsza poświęcona jest utworom poetyckim z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, natomiast w drugiej uwaga skupia się na okresie od zbioru Biografia sommaria. Rozprawę wieńczą ogólne wnioski, w których powraca się do najważniejszych momentów pracy, podkreślając przy tym znaczenie modelu nietzscheańskiego dla konstrukcji pamięci poetyckiej w twórczości De Angelisa, uwzględniając jednocześnie jej wymiar tragiczny.

This work aims to present the poetry of Milo De Angelis by analysing it through the prism of memory. The attempt to create a homogeneous and comprehensive study devoted to his poetics is also an attempt to deal with the obscurity of the author’s texts. Although De Angelis is recognized as one of the main figures of contemporary Italian poetry, it wasn’t until 2020 that two volumes of essays dedicated to him (vide Milo De Angelis. Le voragini del lirico and L’avventura della permanenza. La poesia di Milo De Angelis) were published. Previously he was presented to the public in a more complex way only by Eraldo Affinati in his 1996 monograph, Patto giurato, in which only some aspects of his production, appearing in the first four collections, were emphasized. The subject of memory offers a new and thus far underestimated approach leading to synthesis, but also allows us to show the uniqueness of the writing which we decided to analyse. The first chapter of the thesis aims to frame the theme of memory in the context of twentieth-century tendencies. The starting point is the representation of the approaches that determine the dynamics in the cultural field after World War II when the historical and social conditions aroused discussions on the complementarity or disproportion between history and memory. Our analysis focuses on the philosophical and sociological ideas from Paul Ricœur to Pierre Nora, from Maurice Halbwachs to Aleida and Jan Assmann, bringing together various concepts elaborated in the field of memory studies. Consequently, the discourse introduces some theories related to the idea of time. Here we focus our attention on the Greek and Latin terms, as well as present various visions of the temporal dimension from antiquity, through the turning point marked by the nostalgia of the Romantics, to arrive to the ideas of Edmund Husserl, Henri Bergson, Martin Heidegger, and Friedrich Nietzsche, who is given a leading role here. Considering the peculiarities of the discourse on (of) memory which emerged during the preliminary analyses, the second part of the chapter is strictly dedicated to the poetic field. The metaphysical tension, still present in Giuseppe Ungaretti or Mario Luzi, will be compared with some aspects of non-hermetic poetics, from Umberto Saba to Giovanni Giudici, from Eugenio Montale to Vittorio Sereni, highlighting the contrast between the dominion of epiphanic-narcissistic remembrance and memory understood as a non-idealistic but the relational foundation of the poetic world. For a better understanding of the origins of the memory present in De Angelis, we then add some remarks regarding the poetry of Dino Campana and Cesare Pavese. The observations obtained in the theoretical part allow us to establish the main coordinates for the analysis of memory in the poetry of De Angelis. To define the internal dynamics of his poems, it is essential to first study the historical-literary context in which the poet’s worldview was shaped and which dictated the possibilities and the limits of his work. The second and the third part of Chapter 2 are dedicated respectively to the role of the subject and that of the object/space in the construction of poetic memory. The first of these parts summarizes the transformations of the lyrical self, with particular emphasis on the situation in the 1970s, when De Angelis’s debut collection, Somiglianze, was published, while theories on decentralization of discourse were dominating in poetic reflection. In the third paragraph, focused on the role of the object and space in the process of preserving memories, we brought to the forefront the representations and meaning of Milan in the works of our poet and of some other authors who are also connected to this city. In this part, we mainly use the ideas of Bjørnar Olsen, Marc Augé, Michel de Certeau, while the main axis constantly approaches the thought of Cesare Pavese. All reflections are here subordinated to a better understanding and definition of memory in the works of De Angelis. The third chapter constitutes the interpretative part of the work. Initially, we will confront with the established critical readings of the Milanese poet’s texts. Giorgio Bàrberi Squarotti, Mario Baudino and Roberto Mussapi are mentioned here, then we move on to the most significant critical voices trying to promote the work of De Angelis in recent years, among which the decisive contributions are those of Alessandro Baldacci and Luigi Tassoni. This theoretical foundation allows one to carry out detailed analyses of the author’s nine poetic collections, starting with his early poems. Our considerations have been divided into two parts, the first of which is devoted to poems from the seventies and eighties, while the second focuses on the period from the collection Biografia sommaria onward. The thesis is concluded with general reflections, in which we return to the salient points of the study, highlighting the importance of the Nietzschean model for the construction of poetic memory in De Angelis’s work, while also considering its tragic dimension.