Wzniosłość, patos, lament. Typy doświadczenia jednostkowości muzyki

„Wzniosłość, patos, lament. Typy doświadczenia jednostkowości muzyki” Celem rozprawy doktorskiej jest analiza specyfiki doświadczenia jednostkowości muzyki w odwołaniu do kategorii wzniosłości, patosu i lamentu. Jednostkowość dzieła sztuki rozumiem jako moment ujawnienia się idiomu, tzn. tego, co w dziele jest wyjątkowe, jedyne w swoim rodzaju, nieredukowalne i nieprzekładalne na język struktur pojęciowych lub symbolicznych. Jak stwierdza Jacques Derrida, do zdarzenia jednostkowości dochodzi zawsze na skrzyżowaniu tego, co absolutnie pojedyncze (idiomatyczne), i tego, co ogólne (instytucjonalne). Uznając, że estetyka oporu dostarcza adekwatnych narzędzi teoretycznego opisu dla zdarzenia jednostkowości w sztuce, zarazem łączę omawianą kategorię z doświadczeniem muzycznym. Wybór ten podyktowany jest, po pierwsze, uznaniem muzyki za sztukę, która – z uwagi na bezpośrednie działanie dźwięków na kanał słuchowy – wywołuje silnie afektywne poruszenie, nieredukowalne do dającego się zwerbalizować sensu. Po drugie, napięcie pomiędzy idiomem a instytucją, które konstytuuje się w doświadczeniu muzycznym, wielokrotnie rozpoznane zostało w tradycji filozoficznej, np. przez Platona, Jean-Jacquesa Rousseau czy Friedricha Nietzschego. Implicytne źródło kategorii jednostkowości muzyki odnajduję już w estetyce oświeceniowej, zwłaszcza u Immanuela Kanta, co uzasadniam poprzez odwołanie się do licznych antynomii, jakie wyłaniają się z fragmentów poświęconych muzyce w Krytyce władzy sądzenia. Co więcej, to właśnie utrwalony przez Kanta podział na estetykę piękna i estetykę wzniosłości odpowiada współczesnemu podziałowi na konsensualną estetykę pojednania i dissensualną estetykę oporu, do którego w rozprawie stale się odwołuję. Rozpoznając manifestacje jednostkowości muzyki w trzech tytułowych kategoriach – czyli we wzniosłości, patosie i lamencie – zasadniczą część rozprawy poświęcam jednocześnie historycznej i problemowej analizie wybranych „typów” doświadczenia jednostkowości. Uzasadniając, że wzniosłość, patos i lament są kategoriami mocno zakorzenionymi (implicytnie lub eksplicytnie) w tradycji filozoficznego namysłu nad doświadczeniem muzycznym, jednocześnie wskazuję na ich radykalny, kryzysogenny, a jednocześnie głęboko etyczny charakter, związany ze zdolnością do ocalania jednostkowości przed wchłonięciem w system pojęciowy lub symboliczny. Każdy z trzech typów doświadczenia jednostkowości, powodując swoiście estetyczne cierpienie, przyczynia się do narodzin pewnego szczególnego, niedyskursywnego i silnie afektywnego doświadczenia, wymykającego się próbie zamknięcia w pojęciowe ramy. Omawiając w niniejszej rozprawie wszystkie trzy kategorie, nie pozostaję na poziomie analiz komparatystycznych. Usiłuję wykazać, w jaki sposób gwałtowny i zarazem etyczny charakter doświadczenia jednostkowości radykalizuje się zgodnie z zaproponowaną w tytule sekwencją. Wzniosłość i patos sprawiają bowiem, że podmiot staje się świadkiem obecności niewyrażalnego, niepojęciowego i afektywnego naddatku. Innymi słowy, wzniosłość koncentruje się na nieodłącznej dla idiomu niereprezentowalności, natomiast analizy patosu uświadamiają nam, że jednostkowość działa afektywnie i traumatycznie. Z kolei lament jako mowa żałobna, będąc reakcją zarówno na utratę tego, co absolutnie jednostkowe, jak i na kryzys języka w obliczu rozpadu relacji z sensem, jest w istocie jedyną możliwą i sprawiedliwą odpowiedzią na etyczne wezwanie ze strony jednostkowości, nawołujące do językowego utrwalenia śladu po idiomie. Rozprawa składa się z wprowadzenia, czterech części głównych („Jednostkowość”, „Wzniosłość”, „Patos”, „Lament”), rozdziału kończącego oraz dodatku. W części pierwszej interpretuję problem jednostkowości muzyki w odwołaniu do tekstów z zakresu estetyki oświeceniowej. Na przykładzie Kantowskiej Krytyki władzy sądzenia pokazuję, że opis doświadczenia muzycznego nie przybiera spójnej formy, w wywodzie pojawiają się pęknięcia świadczące o próbie zamknięcia jednostkowości w ramy pojęciowe. Z kolei w odwołaniu do filozoficznego dialogu Denisa Diderota (Kuzynek mistrza Rameau) porównuję efekty zastosowania wobec tekstu dwu strategii interpretacyjnych: konsensualną (Hegel) i dissensualną (Foucault). Pozwala mi to wskazać na niewystarczalność perspektywy pojednawczej, neutralizującej opór, jaki stawia jednostkowość dzieła. Argumentuję też, że konstrukcja dialogu Diderota ujawnia wzajemne sprzężenie pomiędzy kryzysogennym doświadczeniem muzycznym a wezwaniem do językowej sprawiedliwości wobec Innego. W części drugiej przedstawiam historyczny rozwój kategorii wzniosłości, począwszy od starożytnej retoryki (Pseudo-Longinos), poprzez oświeceniowy brytyjski empiryzm (Burke), filozofię transcendentalną (Kant), preromantyzm i wczesny romantyzm niemiecki (Herder, Wackenroder), aż po współczesne ujęcie w ramach dialektyki negatywnej (Adorno). W toku analizy zwracam uwagę nie tylko na wątki związane z niereprezentowalnością doświadczenia muzycznego, lecz także na ukryty potencjał etyczny wzniosłości, który w pełni zostaje wydobyty dopiero w interpretacjach XX-wiecznych. W części trzeciej badam historyczne i współczesne ujęcia kategorii patosu, rozpoczynając od opisu trzech kontekstów starogreckich: etycznego, retorycznego i tragicznego. Następnie przechodzę do odmiany łacińskiej (passio) i do analizy afektu w muzyce, by w dalszej kolejności wprowadzić zagadnienie patosu w perspektywie prywatywnej (apatheia). Trzecią część pracy wieńczy analiza patosu etycznego, jaki wyłania się z fenomenologicznych pism Bernharda Waldenfelsa. W części czwartej wprowadzam kategorię lamentu, uznając ją za najmocniej powiązaną z etyką sprawiedliwości. Zaczynam od opisania funkcji płaczu w perspektywie antropologii żałoby, zwracając uwagę na jego pozainstytucjonalny, muzyczny i performatywny charakter. Następnie, odwołując się do praktyk starogreckich, analizuję lamentacje pod kątem ich podwójnej struktury: z jednej strony patogenicznej (a więc idiomatycznej), z drugiej strony logogenicznej (instytucjonalnej, formulicznej, rytmicznej, etc.). Dostrzegając etyczny potencjał w hebrajskiej tradycji lamentowania (kinah), przechodzę do XX-wiecznej filozofii inspirowanej żydowskim mistycyzmem (Scholem, Benjamin). Odwołując się do Benjaminowskiej kategorii barokowego dramatu żałobnego (trauerszpil), analizuję problem relacji pomiędzy muzyką, lamentem, alegorią i językową sprawiedliwością. Pod koniec części czwartej wprowadzam temat związany z żałobną tradycją Ciemnej Jutrzni, pozwalający odwołać się do zróżnicowanych interpretacji poezji Paula Celana, w tym również do kwestii muzycznego „powtórzenia” lamentacyjnego wiersza Tenebrae. Rozprawę wieńczy rozdział poświęcony sprawiedliwej mowie żałobnej, w którym przywołując problem niezakończonej żałoby w pismach Derridy oraz mesjańskiego zadania tłumacza w filozofii Benjamina, akcentuję rolę językowego świadectwa jako aktu zadośćuczynienia. Praca łączy estetyczną refleksję nad zagadnieniem jednostkowości w sztuce z etyką sprawiedliwości wobec tego, co inne, obce, pojedyncze.

“Sublimity, pathos, lament: Types of experience of the singularity of music” The aim of this doctoral dissertation is to analyze the specific nature of the experience of the singularity of music in reference to the categories of sublimity, pathos, and lament. I understand the “singularity” of a work of art as the moment in which its idiom reveals itself – i.e., that within the work which is unique, the only one of its kind, irreducible, and untranslatable into the language of conceptual or symbolic structures. As Jacques Derrida states, an incident of singularity always occurs at the intersection of that which is absolutely individual (idiomatic) and that which is general (institutional). Recognizing that the aesthetics of resistance provides a relevant tool for theoretical description of the occurrence of the singularity in art, I simultaneously link the discussed category with musical experience. This choice is dictated first of all by the recognition of music as an art that – due to the direct action of sounds on the auditory canal – evokes a strongly affective movement that is not reducible to a verbalizable meaning. And second, the tension between the idiom and the institution that constitutes itself in the musical experience has been identified many times in the philosophical tradition – for example, by Plato, Jean-Jacques Rousseau, and Friedrich Nietzsche. I find the implicit source of the category of the singularity of music in Enlightenment aesthetics, and especially in Immanuel Kant, which I substantiate through references to numerous antinomies that emerge from fragments devoted to music in the Critique of the Power of Judgment. Moreover, it is precisely the division between the aesthetics of beauty and aesthetics of the sublime, as established by Kant, that corresponds to the contemporary division between the consensual aesthetics of reconciliation and the dissensual aesthetics of resistance to which I continually refer in the dissertation. Recognizing manifestations of the singularity of music in the three titular categories – that is, of sublimity, pathos, and lament – I devote the core section of the dissertation to a simultaneously historical and problem-based analysis of selected “types” of the experience of singularity. While substantiating the understanding of sublimity, pathos, and lament as categories firmly rooted (implicitly or explicitly) in the tradition of philosophical reflection on the musical experience, at the same time I highlight their radical, crisis-generating, and yet deeply ethical character, which relates to the ability to save singularity from being absorbed into a conceptual or symbolic system. By causing its own particular sort of aesthetic suffering, each of the three types of experience of singularity contributes to the birth of a certain specific, non-discursive, and strongly affective experience that eludes any attempt at confining it within a conceptual framework. In discussing all three categories in this dissertation, I do not remain at the level of comparative analyses; rather, I attempt to demonstrate how the violent and at the same time ethical character of the experience of singularity radicalizes itself according to the sequence proposed in this work’s title. Sublimity and pathos thus cause a subject to become a witness to the presence of an inexpressible, non-conceptual, and affective excess. In other words, sublimity concentrates on the unrepresentability inherent in the idiom, while an analysis of pathos makes us conscious of the fact that singularity acts affectively and traumatically. Meanwhile, the lament as mourning speech – being a reaction both to the loss of that which is absolutely individual and to the crisis of language in the face of a breakdown of relations with meaning – is in fact the only possible and just response to the ethical exhortation from the side of singularity, which calls for linguistic preservation of a trace of the idiom. The dissertation comprises an introduction, four main parts (“Singularity,” “Sublimity,” “Pathos,” and “Lament”), a closing chapter, and an appendix. In the first part, I interpret the problem of the singularity of music in reference to texts in the field of Enlightenment aesthetics. Employing the example of Kant’s Critique of the Power of Judgment, I show that the description of a musical experience does not take a coherent form; cracks appear in the argument that indicate an attempt at confining singularity within conceptual frameworks. Meanwhile, in reference to the philosophical dialogue of Denis Diderot (Rameau’s Nephew), I compare the effects of applying two interpretative strategies to the text: the consensual (Hegel) and dissensual (Foucault). This allows me to illustrate the inadequacy of the reconciliatory perspective that neutralizes the resistance posed by the singularity of the work. I also argue that the construction of Diderot’s dialogue reveals the mutual linkage between the crisis-generating musical experience and the call to linguistic justice towards the Other. In the second part, I present the historical development of the category of the sublime, from ancient rhetoric (Pseudo-Longinus) through British Enlightenment empiricism (Burke), transcendental philosophy (Kant), and German pre-romanticism and early romanticism (Herder and Wackenroder) to the contemporary approach in the framework of negative dialectics (Adorno). In the course of this analysis, I draw attention not only to threads related to the unrepresentability of musical experience but also to the hidden ethical potential of the sublime that is fully elicited only in 20th-century interpretations. In the third part, I examine historical and contemporary approaches to the category of pathos, beginning with a description of three ancient Greek contexts: the ethical, rhetorical, and tragic. I then move on to the Latin variant (passio) and to an analysis of affect in music, in order to then introduce the problem of pathos from a private perspective (apatheia). The third part of the work culminates in an analysis of the sort of ethical pathos that emerges from the phenomenological writings of Bernhard Waldenfels. In the fourth part, I introduce the category of the lament, recognizing it as that which is most closely connected with the ethics of justice. I begin by describing the function of crying from the perspective of the anthropology of mourning, drawing attention to its non-institutional, musical, and performative nature. Referencing ancient Greek practices, I then analyze lamentations in terms of their double structure – which is pathogenic (and therefore idiomatic), on the one hand, and logogenic (institutional, formulaic, rhythmic, etc.), on the other. Perceiving the ethical potential in the Hebrew tradition of lamenting (kinah), I move to consideration of 20th-century philosophy inspired by Jewish mysticism (Scholem and Benjamin). Referring to Benjamin’s category of the baroque mourning play (Trauerspiel), I analyze the problem of the relationship between music, lament, allegory, and linguistic justice. At the end of the fourth part, I introduce a topic related to the mourning tradition of the liturgical service of Tenebrae, which makes it possible to reference various interpretations of Paul Celan’s poetry, including the question of musical “repetition” of the lamentative poem “Tenebrae.” The dissertation concludes with a chapter on just mourning speech, in which – recalling the problem of unfinished mourning in Derrida’s writings and the messianic task of the translator in Benjamin’s philosophy – I emphasize the role of linguistic testimony as an act of atonement. The work joins aesthetic reflection on the question of singularity in art with the ethics of justice in the face of that which is other, alien, and individual.