Lecture anthropologique de l'oeuvre romanesque de Pierre Jean Jouve

Niniejsza analiza powieści Pierre Jean Jouve’a (1887-1976), pisanych w latach 1925-1935, opiera się na trzech wybranych kategoriach wywodzących się z etnologii : rytuał, tabu i fetysz, które nie tylko wpisują się w transgresyjność, jako pewną idée fixe autora, ale przede wszystkim stanowią trzy strategie, trzy główne dynamiki budujące narrację. Celem pracy jest wykazanie ich istnienia i tym samym przedstawienie rzeczywistości powieściowej Jouve’a jako symbolicznej przestrzeni konfiguracji różnorodnych struktur antropologicznych. Jako że wybrane kategorie wywodzą się z antropologii, ta perspektywa jawi się jako najbardziej odpowiednia i ma ona polegać na zastosowaniu założeń etnokrytyki (ethnocritique), to znaczy analizy antropologicznej, jako metody ułatwiającej dotarcie do struktur mitologicznych, symbolicznych i rytualnych. Wybór przymiotnika „antropologiczny” wynika z dwóch głównych przyczyn. Po pierwsze, prefiks etno- kojarzy się bardziej z etnografią, dziś rozumianą jako metoda pracy badań etnologicznych, czyli badań terenowych. Po drugie, antropologia jest dziedziną, która bierze pod uwagę ogół nauk humanistycznych, społecznych czy lingwistycznych, tym samym kładąc nacisk na szerszy kontekst kulturowy. Upodobanie autora do ciągłego przekraczania granic i odcinania się od przeszłości zostało przeniesione na grunt jego powieści. Wspomniane kategorie – rytuał, tabu i fetysz, urzeczywistniają ideę przejścia i stanu zawieszenia. Dzięki swojej strukturze i funkcjonowaniu, rytuał sytuuje się zawsze na granicy dwóch płaszczyzn ontologicznych. Realizując postulaty teoretyczne mitu, rytuał ma akcentować, ale też oswajać i ułatwiać moment przejścia. Tabu definiuje to, czego zdefiniować nie sposób. Jest to kategoria „spoza”, na marginesie, naznaczona, czy też zaznaczona, która manifestuje się w swego rodzaju „nieforemności”, dualizmie i hybrydzie. Jest to materia, która „się wytrąca” z ustalonego systemu struktur, wyznaczając granice i limity transgresji. Poprzez ekstremalność, intensywność oraz rozbitą tożsamość, wszystkie postaci są bytami liminalnymi realizującymi kategorię tabu. Asocjacja elementów przeciwstawnych, hybrydyczność i ciągły stan zawieszenia „pomiędzy” są kolejną strategią autora, za pomocą której narracja staje się nie tyle linearna, co przestrzenna. Fetysz natomiast jest kategorią, która prawdopodobnie najlepiej i najdokładniej wyraża dwubiegunowość myśli samego autora, który łączy świętość i perwersję, transcendencję i upadek. Pierwsza część pracy, metodologiczna, przedstawia wybrane narzędzia oraz perspektywy badawcze, jakie należy przyjąć, aby zastosować paradygmat antropologiczny w tekstach Jouve’a. Jeżeli chcemy wykazać związki interdyscyplinarne między literaturą i antropologią, trzeba odwołać się najpierw do intertekstualności, zmierzającej do utworzenia nowego obrazu danego tekstu (lub tekstów) kultury, który, dzięki intertekstualnym zapożyczeniom i swoistej dialogiczności, zyskuje nowy wymiar i staje się samowystarczalną przestrzenią tekstową. Metodologia, która bazuje na transtekstualności, kładzie akcent na wielopłaszczyznową przestrzeń tekstową, rysującą się wokół tekstu centralnego. Czerpiąc między innymi z mitokrytyki, socjokrytyki oraz krytyki psychoanalitycznej, lektura antropologiczna ukazuje tym samym pewne konfiguracje kulturowe, mitologiczne i symboliczne, które manifestują się poprzez literaturę. W tym też ujęciu literatura jest ważnym narzędziem antropologii. Druga część pracy poświęcona jest rytuałowi w sensie funkcjonalnym jak również tematycznym. Ukazana jest tutaj koegzystencja estetyki cięcia i estetyki cyklu, które mogą być odblaskiem dualizmu świata, najpełniej przedstawionego w Genezie. Ta z kolei, reprezentuje pewien archi-mit, powielany dzięki rytuałowi, którego struktura posłużyła za jeden z głównych komponentów narracji. Struktura rytualna jest bowiem pewną realizacją mitu, rozumianego jako powrót do magicznych czasów Początku. Trzeba także podkreślić zastosowanie schematu rytu inicjacyjnego u Jouve’a, który odgrywa rolę strategii dyskursywnej, jaką autor aplikuje do konstrukcji swych postaci. Inicjacja odbywa się na kilku płaszczyznach i dokonuje się poprzez głęboki mistycyzm, siły animistyczne bądź na drodze transferu psychoanalitycznego. Trzecia część pracy poddaje wielokierunkowej analizie kategorię tabu. Ponieważ sam koncept etymologicznie wskazuje na to, co wymyka się porządkowi czy podziałowi, z tej też perspektywy są przedstawione postaci występujące w powieściach Jouve’a. Kategoria tabu jest tu rozpatrywana jako kluczowy czynnik konstruowania postaci, których tożsamość nacechowana jest dualizmem, mogącym objawiać się w androgynii, skłonnościach kazirodczych, skalaniu i abiekcie. Część tę zamyka pogłębiona analiza najbardziej „transgresyjnego” tekstu Jouve’a, Les Beaux Masques, który ze względu na swój marginalny, trudny do sklasyfikowania charakter, jest poddany oddzielnej, szczegółowej analizie. Ostatnia część pracy poświęcona jest zagadnieniu fetyszu, traktowanemu jako pojęcie antropologiczne (fetysz jako obiekt kultu), które na początku XX wieku zostało zapożyczone przez psychoanalizę i w ten sposób radykalnie zmodyfikowało swoje znaczenie – od sakralnego do perwersyjnego. W powieściach Jouve’a, kategoria fetyszu pojawia się w kontekście cielesności postaci kobiecych, których reprezentacja oparta jest na pewnej fetyszyzacji, mogącej mieć wymiar boski (kobieta-posąg), bądź erotyczny (kobieta-fetysz). Wydaje się, że antropologia, jako nauka holistyczna, obejmująca swym zasięgiem wiele aspektów człowieczeństwa, jest właściwym środkiem do poszukiwań i interpretacji jej „głębokich struktur ” istniejących w tekstach Pierre Jean Jouve’a.

La présente étude se veut une lecture ou une relecture de l’œuvre romanesque de Pierre Jean Jouve (1887-1976) dans la perspective anthropologique. Notre objectif consiste donc à démontrer l’existence des trois différentes modalités, des trois stratégies narratologiques qui fondent la structure de l’œuvre romanesque de Pierre Jean Jouve. Comme ces trois paradigmes, le rituel, le tabou et le fétiche, relèvent originellement du domaine anthropologique, une telle approche s’imposait comme la plus pertinente. Étant donné que le texte est un produit de la culture, qu’il la reflète et qu’il est ancré en elle, il peut être soumis à une lecture anthropologique (C’est pour cette raison, selon Jean-Marie Privat, qu’il n’y a aucune œuvre qui ne soit pas « ethnocritiquable »). Cette étude pourrait être aussi appelée « critique anthropologique » ou « ethno-critique ». Notre préférence pour l’adjectif anthropologique, découle des deux raisons principales. D’abord, le préfix ethno- fait penser plutôt à l’ethnographie (aujourd’hui le plus souvent défini en tant que la méthode de l’ethnologie) ou à l’ethnologie dont le champ méthodologique est constitué avant tout de travaux dans le terrain. Ensuite, l’anthropologie est un domaine qui prend en considération toutes les sciences humaines et sociales, les lettres et les études sur la langue. En somme, dans l’anthropologie l’accent est mis sur tout un environnement culturel de la littérature. Le mot « lecture » d’après plusieurs théories sur l’intertextualité met l’accent sur un rôle actif du lecteur, sur son apport créatif à l’œuvre. Il est difficile de trancher avec certitude si Pierre Jean Jouve s’intéressait lui-même à l’anthropologie, surtout que dans les années trente, ce terme avait une autre signification. Néanmoins les textes de Jouve témoignent d’une véritable connaissance de la culture, de son héritage et de ses inventions. Dans En miroir, Jouve non seulement cite Malinowski et Durand mais il écrit sur le symbole et le mythe comme des facteurs très importants de sa création. Son œuvre entière contient de nombreuses références aux mythes, symboles, structures inconscientes de l’imaginaire (connues par Jouve grâce à ses expériences pratiques et théoriques avec la psychanalyse) que probablement seule la lecture anthropologique est en mesure d’analyser afin de saisir leur signification profonde. Nous montrerons que l’œuvre romanesque de Jouve est construite à l’aide des trois modalités que nous avons choisies, et que toute son œuvre se laisse voir comme un univers de plusieurs configurations anthropologiques, mythiques, symboliques et psychanalytiques. La recherche d’ordre thématique, sera, à force des choses, également présente, mais elle ne sera pas la plus importante. La question prépondérante va porter sur les implications, le fonctionnement et l’immersion des trois paradigmes anthropologiques (rituel, tabou, fétiche) dans le panorama romanesque de Pierre Jean Jouve entre 1925 et 1935. Dans la première partie de cette étude, nous explicitons notre parcours méthodologique en expliquant les enjeux d’une approche intertextuelle qui est une méthode d’analyse de la littérature à part entière, déjà admise, bien ancrée et de plus en plus souvent utilisée. Les théories sur l’intertextualité vont nous servir de base pour ensuite passer à ce qu’on peut appeler l’approche interdisciplinaire. De plus, la lecture intertextuelle et anthropologique ont plusieurs points communs. Or, il en est question de l’anthropologie du texte et non pas de l’anthropologie dans le texte. Il ne s’agit donc pas de procéder à l’instar d’un archéologue afin de retrouver ou « dévoiler » des traces d’une culture passée, un signe du folklore ou un témoignage de pratique rituelle. La lecture intertextuelle ne s’intéresse pas non plus à la recherche des sources, des origines, des inspirations présupposées et souvent injustifiées. Il ne s’agit pas du moins d’une critique thématique. Celle-ci n’apporte qu’un éventail des motifs d’ordre taxonomique ou statistique. La méthodologie intertextuelle accentue la dialogie des textes et un nouvel horizon intra-textuel qui se dégage de ces enjeux. Dans les trois parties qui vont suivre, nous explorons les trois grandes modalités de cette analyse interdisciplinaire : rituel, tabou et fétiche. Ces trois concepts constituent l’ossature de nos analyses et ils reposent tous sur l’idée de transgressivité englobant des démarches et des phénomènes visibles dans la matière romanesque, que l’auteur a appliqués afin de rendre son écriture plus dense. Pour construire ses romans, Jouve se réfère à l’esthétique de la rupture et à l’esthétique du cycle. Les deux peuvent traduire l’idée de la dualité universelle qui, dans notre culture, a été établie notamment par la Bible. Celle-ci représente un archi-mythe, imité et reproduit dans l’acte rituel qui, quant à lui, peut constituer l’une des dynamiques du cheminement des personnages et ainsi l’un des moyens de construire la narration. Dans le premier volet de cette partie, appellons-le fonctionnel, nous verrons comment l’écrivain transpose la structure rituelle comme une réalisation de mythe, au sein de l’écriture. Ainsi, la structure du rite va-t-elle servir comme l’une des stratégies narratologiques. Dans le second volet, nous tenterons de démontrer que le cheminement des personnages dans le cycle romanesque jouvien se copie sur le mouvement initiatique. Le personnage jouvien est ainsi un personnage-mythe, un « personnage-symbole », figure initiatique et initiée. Ensuite, nous étudierons le tabou comme une catégorie qui échappe à l’ordre et qui se manifeste dans la narration. Pierre Jean Jouve construit les personnages qui, pour plusieurs raisons, sont « tabou ». Nous analyserons entre autres la question de la dualité, de l’androgynie, de l’inceste ainsi que celle de l’abjection pour ensuite passer à leurs manifestations les plus souillantes. Nous clôturons cette réflexion par une analyse plus détaillée des Beaux Masques, texte, selon nous, tabou par excellence, car se situant au marge du reste de l’œuvre de Jouve. Enfin, la dernière partie sera consacrée au fétiche compris dans les deux perspectives : ethnologique et psychanalytique. Le fétiche s’analysera surtout par rapport à la femme (toujours l’héroïne principale et conductrice), construite à l’aide de l’image d’une statue ou bien de l’image d'un corps morcelé. À la question du fétichisme s’ajoute celle des odeurs dans la matière d’écriture. Cette partie sera terminée par une réflexion sur le caractère voyeuriste de l’œuvre qui contribue à maintenir l’image de l’auteur-fétichiste.