Głos dziecka jako wyraz podmiotowości w perspektywie socjologiczno-antropologicznej

Dzieci są istotną częścią społeczeństwa. To zróżnicowana, duża grupa o płynnych granicach definicyjnych, konstruowanych zależnie od kontekstu (historycznego, geograficznego, kulturowego). Głos natomiast jest wyrazem człowieczeństwa. Rozprawa dotyczy „głosu dziecka” – kategorii, która wyłoniła się podczas badań eksploracyjnych. Dotyka problematyki odkrywania języka, za pomocą którego można opisywać dziecięce doświadczenia i płynące z nich wnioski. Ukazuje jednocześnie zagadnienie uwikłania „dziecięcych głosów” w złożoną sieć relacji. Wywód rozpoczyna się od części metodologicznej, ponieważ nadaje ona ramę całej pracy. Metodologia otwarta na dzieci jest propozycją świadomego i refleksyjnego włączania dzieci do badań społecznych. To poszukiwanie metod i technik, które umożliwią wybrzmienie dziecięcego głosu, ale także pozwolą go usłyszeć. Propozycja takiej metodologii jest jednocześnie również przyznaniem, że są fragmenty świata dzieci, do których dorosły badacz ma ograniczony dostęp. Pierwszy rozdział tej części jest poświęcony źródłom założeń badawczych. Odnosi się do codziennych doświadczeń autorki, ponieważ warunkowały one wybór badanego fragmentu świata oraz decyzję o uwzględnieniu aktywnego udziału dzieci w badaniu. W drugim rozdziale wymienione są przyjęte założenia ontologiczno-epistemologiczne badań z udziałem dzieci, które autorka porządkuje pokazując ich wpływ na wybór metodologii oraz proces tworzenia narzędzi. Ta część ukazuje przeplatanie się założeń: o działaniu jako naturze społeczeństwa, związku między znaczeniami, a działaniem oraz (nie)dostępnością świata dzieci. Rozdział trzeci to najobszerniejsza część pracy. Dotyczy refleksji na temat procesu badawczego i jest szczegółowym opisem pola badawczego. Treść rozdziału jest uporządkowana zgodnie z postępowaniem przyjętym w naukach empirycznych.1 Następny fragment tego rozdziału poświęcony jest zagadnieniu partycypacji dzieci w badaniach społecznych. Rozpoczyna się od określenia granic tej problematyki, a następnie jest próbą odpowiedzi na dwa, istotne z perspektywy tematyki pracy, pytania: jak prowadzić partycypacyjne badania z dziećmi oraz kiedy warto uwzględnić partycypację dzieci w badaniach? W tej części znajdują się także odwołania do socjologii dzieciństwa. Laboratoria metodologiczne to dodatkowe podrozdziały, które podsumowują wnioski wyciągnięte na podstawie doświadczeń badawczych i analizy literatury przedmiotu. Stanowią one zbiór „trików”2, wypracowanych podczas prowadzenia badań własnych autorki oraz zapożyczonych od innych praktyków wskazówek. Laboratoria to refleksja na temat technik i procedur służących rozwijaniu metodologii otwartej na dzieci. Znalazły się w nich następujące narzędzia: bullet journal (BuJo) – zakotwiczony w kontekście życia codziennego dziennik badacza, test dwudziestu stwierdzeń (TST), dyspozycje do częściowo ustrukturyzowanego wywiadu indywidualnego. Badania dzieci można uznać za metaforyczną podróż z wieloma przesiadkami, które wymagają konkretnych dokumentów i biletów umożliwiających przejście przez kolejne bramki (gates), dlatego jedno z laboratoriów to przewodnik po bramkach instytucjonalnych. Druga część wywodu obrazuje poszukiwania granic dziecięcej podmiotowości i przedstawia empiryczny test opracowanych narzędzi. Rozpoczyna się fragmentem poświęconym analizie zgromadzonych danych i procesowi systematycznego kodowania materiału. Pierwszy podrozdział jest opisem badanych grup (dorosłych i dzieci), stworzonym na podstawie wskazanych przez nich samookreśleń. Tytuły kolejnych podrozdziałów odnoszą się do wygenerowanych kategorii badawczych: języka, wizji dziecka z perspektywy „bycia” i „stawania się”, aktu mowy w odniesieniu do problematyki działania, poszukiwania balansu pomiędzy sprawczością, a bezpieczeństwem oraz „uwikłania w system”. „Rozpakowywanie pudełek z pojęciami” jest natomiast próbą syntetycznego podsumowania wniosków. Zakończenie poświęcone jest centralnej 1 Herbert Blumer, Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, Kraków: NOMOS, 2007, ss. 22-23. 2 Słowa „trik” używam za Haroldem Beckerem: „trik badawczy to konkretna operacja myślowa pozwalająca obejść pewną często napotykaną trudność; procedura, dzięki której można dosyć łatwo rozwiązać problem uchodzący za uporczywy i nierozwiązalny”, Howard Becker, Triki badawcze w socjologii: jak w pełni wykorzystać potencjał badań społecznych, Warszawa: PWN, 2018, s. 15. kategorii, która wyłoniła się podczas badań. „Głos dziecka” jako wyraz podmiotowości to wielowymiarowe zagadnienie, które stanowi projekt dalszych badań.

Children are an essential part of society. It is a diverse, large group with fluid definition of boundaries, constructed depending on the context (historical, geographical and cultural). The voice, on the other hand, is an expression of humanity. The dissertation concerns the "voice of the child" – a category that emerged during exploratory research. It touches upon the issue of discovering the language that can be used to describe children's experiences and the conclusions that can be drawn from them. At the same time, it shows the issue of "children's voices" being entangled in a complex network of relationships. The dissertation begins with the methodological part as it frames the whole work. The methodology open to children is a proposal for the conscious and reflective inclusion of children in social research. It is a search for methods and techniques that will allow a child's voice to be heard, but also allow it to be heard. The proposal of such a methodology is also an admission that there are fragments of the children's world to which an adult researcher has limited access. The first chapter of this part is devoted to the sources of research assumptions. It refers to the everyday experiences of the author, as they conditioned the choice of the part of the world under study and the decision to take into account the active participation of children in the study. The second chapter lists the adopted ontological and epistemological assumptions of research involving children, which the author organizes by showing their influence on the choice of methodology and the process of creating tools. This part shows the intertwining of assumptions: about action as the nature of society, the relationship between meanings and action, and the (in)accessibility of the children's world. Chapter three is the most comprehensive part of the work. It concerns reflection on the research process and it is a detailed description of the research field. The content of the chapter is organized in accordance with the procedures adopted in empirical sciences.1 The next part of this chapter is devoted to the issue of children's participation in social research. It begins with defining the boundaries of this issue, and then is an attempt to answer two questions important from the perspective of the topic of work: how to conduct participatory research with children and when is it worth considering the participation of children in the research? This section also includes references to the sociology of childhood. Methodological laboratories are additional sub-chapters that summarize the conclusions drawn on the basis of research experience and analysis of the literature on the subject. They are a collection of "tricks"2 developed during the author's own research and tips borrowed from other practitioners. The laboratories are a reflection on techniques and procedures for developing a methodology open to children. They include the following tools: bullet journal (BuJo) – a researcher's journal anchored in the context of everyday life, twenty statements test (TST), instructions for a partially structured individual interview. Child research can be considered a metaphorical trip with many gates that require specific documents and tickets to pass through them, so one of the laboratories is a guide to institutional gates. The second part of the dissertation illustrates the search for the limits of children's subjectivity and presents an empirical test of the developed tools. It begins with a fragment devoted to the analysis of the collected data and the process of systematic material coding. The first subsection is a description of the studied groups (adults and children), created on the basis of the self-definitions indicated by them. The titles of the following subsections refer to the generated research categories: language, the child's vision from the perspective of "being" and "becoming", the speech act in relation to the issue of action, the search for a balance between agency and security, and "entanglement in the system". "Unpacking boxes with concepts" is an attempt to synthetically summarize conclusions. The ending is devoted to the central category that emerged during the research. The "voice of a child" as an expression of subjectivity is a multidimensional issue that constitutes a project for further research. 1 Herbert Blumer, Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, NOMOS, Kraków 2007, pp. 22-23. 2 Howard Becker, Triki badawcze w socjologii: jak w pełni wykorzystać potencjał badań społecznych, PWN, Warszawa 2018, p. 15.