Rekreacja jako nośnik usług kulturowych miejskiego krajobrazu nadrzecznego: przykład Warszawy

W niniejszej pracy miasto traktowane jest jako złożony, zintegrowany system społeczno-przyrodniczy. Istotę takiego systemu stanowią wzajemne zależności i powiązania między jego użytkownikami (w tym przede wszystkim mieszkańcami) a terenami przyrodniczymi w mieście. Tereny te stanowią jedną z najważniejszych przestrzeni czasu wolnego; ich różnorodność sprawia, że mogą być zarówno miejscem codziennej rekreacji, jak i celem okazjonalnych wycieczek. Liczne badania wskazują, że regularny, bezpośredni kontakt z przyrodą pozytywnie oddziałuje na psychofizyczny dobrostan mieszkańców miast. Oddziaływania te, analizowane przez pryzmat koncepcji usług ekosystemowych, zaliczane są do grupy usług kulturowych. Aktywności czasu wolnego związane z przyrodą miejską są istotnym nośnikiem usług kulturowych; korzyści odczuwane przez mieszkańców mogą się przejawiać poprzez m.in. nawiązywanie emocjonalnych relacji z przyrodą, unikalne doświadczenia czy budowanie kapitału intelektualnego. Usługi kulturowe mają ściśle subiektywny charakter, a postrzeganie korzyści zależy nie tylko od potencjału rekreacyjnego terenów przyrodniczych, lecz także potrzeb mieszkańców. Studia nad usługami kulturowymi terenów przyrodniczych w mieście ogniskują się wokół wykorzystania rekreacyjnego parków i lasów. Zdecydowanie mniej uwagi przywiązuje się do „błękitnego” komponentu przyrody miejskiej, w tym krajobrazów nadrzecznych. Celem niniejszej rozprawy jest określenie związku między preferencjami i zachowaniami rekreacyjnymi mieszkańców Warszawy, związanymi z miejskim krajobrazem nadrzecznym, a postrzeganiem usług kulturowych świadczonych przez ten obszar. W cyklu czterech publikacji składających się na rozprawę identyfikuję czasowe i przestrzenne wzorce aktywności rekreacyjnych mieszkańców Warszawy nad Wisłą oraz analizuję, w jaki sposób oddziałują na nie cechy krajobrazu nadrzecznego oraz krótkotrwałe zmiany w nim zachodzące. Weryfikuję także wpływ preferencji rekreacyjnych osób odwiedzających tereny nadrzeczne na to, jak postrzegają one korzyści wypływające z pobytu nad Wisłą, a także identyfikuję relacje między różnymi rodzajami korzyści wskazywanymi przez badanych. W pracy wykorzystuję dane dotyczące zachowań i preferencji rekreacyjnych mieszkańców Warszawy o charakterze wtórnym (metadane aktywności użytkowników terenów nadrzecznych w mediach społecznościowych) oraz pierwotnym (rezultaty geoankiety przeprowadzonej wśród mieszkańców miasta). Ponadto korzystam z wielu źródeł danych przestrzennych charakteryzujących warszawski krajobraz nadrzeczny. W publikacjach składających się na rozprawę dane te powiązałem ze sobą i poddałem analizom statystycznym i przestrzennym. Uzyskane wyniki wskazują na duże znaczenie sezonowości oraz położenia odwiedzanego miejsca na osi centrum miasta-peryferie dla kształtowania się preferencji rekreacyjnych warszawiaków. Tereny nadrzeczne położone w centralnej części miasta funkcjonują jako rekreacyjny honeypot; ich popularność wynika zarówno z położenia, jak i dobrej dostępności komunikacyjnej oraz istniejącego zagospodarowania rekreacyjnego. Atrakcyjność przyrody nadrzecznej może mieć zarówno podłoże estetyczne, jak i wiązać się z jej oddziaływaniem na kształtowanie mikro- i mezoklimatu. W ujęciu dobowym najsilniejszy wpływ na intensywność rekreacji na bulwarach mają dobre warunki pogodowe oraz liczba wydarzeń organizowanych nad rzeką. Zainteresowanie rekreacją na terenach stricte przyrodniczych, położonych głównie poza centrum, nie zależy od warunków pogodowych. Korzystny wpływ krajobrazu nadrzecznego na odwiedzających ogniskuje się wokół trzech głównych wymiarów: intelektualno-emocjonalnego, społecznego oraz przyrodniczo-sportowego. Relacja intelektualno-emocjonalna z krajobrazem nadrzecznym kształtuje się przez dłuższy czas i jestrezultatem regularnych wizyt nad Wisłą. Wymiar społeczny łączy z kolei funkcjonowanie bulwarów i plaż jako elementu miejskiej „maszyny rozrywki” oraz przestrzeni codziennych, rutynowych aktywności o potencjale integracyjnym. Przyrodniczo-sportowy wymiar doświadczania Wisły w największym stopniu wykracza poza centralną część obszaru badań i łączy się z użytkowaniem rekreacyjnym ciągów pieszych i rowerowych wytyczonych równolegle do rzeki. Uzyskane wyniki poszerzają wiedzę w zakresie usług kulturowych świadczonych przez miejską przyrodę poprzez kompleksową analizę powiązań między rekreacją w miejskim krajobrazie nadrzecznym oraz wypływającymi z niej korzyściami. W artykułach składających się na rozprawę wskazano także możliwości wykorzystania zaproponowanych metod oraz uzyskanych rezultatów w zarządzaniu rekreacją na terenach nadrzecznych. Słowa kl

In this thesis, city is understood as a complex, integrated social-natural system. The essence of this system lies in the mutual relationships and linkages between its users (especially urban dwellers) and natural spaces in cities. These spaces serve as one of the most important recreational areas; their diversity makes them both suitable places of everyday recreation and targets of occasional visits. Numerous studies have revealed that regular, direct contact with nature positively contributes to the well-being of urban dwellers. These contributions, analysed through the lens of ecosystem services concept, are called cultural services. Recreation in the urban green and blue spaces is a significant carrier of cultural ecosystem services; the perception of benefits manifest through the creation of emotional bonds with nature, unique experiences or the building of intellectual capital. Cultural services are highly subjective, and the perception of benefits depends on both the recreational potential of the natural spaces and the needs of the urban dwellers. Studies on the cultural ecosystem services of urban green and blue spaces have focused on the recreational use of parks and forests, with less attention paid to the ‘blue’ component of urban nature, including urban riverscapes. This doctoral thesis aims to determine links between recreational preferences and activities of Warsaw residents and the perception of cultural services of the urban riverscape.. In the series of four publications comprising the thesis, I identify temporal and spatial patterns of recreational activities of Warsaw dwellers along the Vistula River, and analyse how they are affected by urban riverscape attributes as well as short-term changes in the riverscape. Visitors’ recreational preferences are tested in relation to their influence on the perception of benefits derived from visits along the river; I also identify the relationships between different types of benefits as indicated by survey participants. In this thesis I use both secondary data (the metadata from social media activity of riverscape users) and primary data (the results of a geo-questionnaire) on recreational behaviours and preferences of the Warsaw residents. Furthermore, I use various sources of spatial data characterising the riverscape. In the publications comprising the thesis the abovementioned data are linked using statistical and spatial analyses. The results suggest the significant role of seasonal differences and the location of the visited place along the core-periphery axis in shaping recreational preferences of Warsaw residents. The central part of the riverscape functions as a recreational honeypot, with its popularity stemming from the location in the city structure, good accessibility, and the existing recreational amenities. The attractiveness of riverine nature results from its aesthetic values as well as its impact on the micro- and mesoclimate of the area. In the daily perspective, favourable weather and the number of organised events have the strongest influence on recreational use intensity of the boulevards; the interest in natural spaces sensu stricto, mostly located outside the city core, does not depend on weather conditions. The beneficial influence of the riverscape on its visitors clusters into three main dimensions: intellectual-emotional, social, and environmentalsports. The intellectual-emotional bond with the riverscape develops as a long-term effect of regular visits along the Vistula. The social dimension links the role of boulevards and beaches as elements of the city's ‘entertainment machine’ and the integrative potential of everyday routine activities. The environmental-sports dimension of experiencing the river extends beyond the central part of the study area and corresponds to the recreational use of pedestrian and bike paths parallel to the river. The results extend the knowledge on the cultural services of the urban natural spaces through the complex analysis of links between recreation in the urban riverscape and the perceived benefits. The articles that make up the dissertation also indicate the potential use of the proposed methods and the results obtained in the management of riverine recreation.