Struktura konceptualna wiedzy w słowniku terminologii przedmiotowej

Przedłożona rozprawa wpisuje się w obszerny nurt rozważań dotyczących relacji pomiędzy wiedzą a słownikiem, a zwłaszcza w tę część rozważań, która poświęcona jest ich rodzajom - wiedzy specjalistycznej oraz słownikowi terminologii przedmiotowej. W szczególny zaś sposób w obszarze zainteresowania mieści się zagadnienie możliwości oraz ograniczeń związanych z reprezentacją wiedzy specjalistycznej w słowniku terminologii przedmiotowej. Rozważaniom teoretycznym towarzyszą przykłady, które w przeważającym stopniu odnoszą się do terminologii i terminografii w zakresie chemii. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym zaprezentowano założenia analizy struktury konceptualnej wiedzy. Przyjęto, że dla potrzeb rozprawy analiza struktury konceptualnej wiedzy możliwa jest przy uznaniu kwantyfikowalności wiedzy oraz przy zaakceptowaniu pośredniego charakteru takiej analizy, to znaczy faktu, że bezpośredniemu badaniu podlegają określone zastępniki wiedzy. Perspektywa lingwistyczna ogranicza wybór tych zastępników do elementów językowych. W oparciu o literaturę przedmiotu w pracy zaproponowano analizę struktury konceptualnej wiedzy uwzględniającą trzy aspekty: kwantytatywny, konceptualny oraz relacyjny. Wprowadzono również rozróżnienie pomiędzy analizą struktury konceptualnej a analizą systemu terminologicznego. Przyjęta w rozdziale drugim perspektywa badawcza zakłada, że uzasadnione jest rozpatrywanie relacji wiedza — słownik jako relacji pomiędzy przedmiotem modelowania oraz modelem. Takie ujęcie pozwala określić możliwości oraz ograniczenia słownika, które wynikają z jego funkcjonowania w charakterze modelu wiedzy oraz metamodelu rzeczywistości. W sposób szczególny obrany punkt widzenia stanowi podstawę do odrzucenia leksykograficznej utopii, za jaką uznano postulat stworzenia słownik idealnego, to jest odwzorowującego wiedzę z absolutną dokładnością. Proponowane podejście prowadzi do wniosku, że obiektem realnie poszukiwanym w leksykografii nie jest słownik idealny, lecz słownik adekwatny. W tym ujęciu właściwą słownikom cechę polegającą na reprezentowaniu poszczególnych faktów w sposób uogólniony oraz z zachowaniem pewnego stopnia aproksymacji należy uznać za szczególny walor. Rozdział trzeci poświęcono wzajemnemu stosunkowi dwóch struktur: struktury konceptualnej wiedzy oraz struktury słownika. W rozdziale tym poszukiwano odpowiedzi na pytanie, jak struktura konceptualna wiedzy zostaje odzwierciedlona w strukturze słownika. Aby osiągnąć postawiony cel, przedstawiono zagadnienie architektury słownika, czyli jego strukturalnej organizacji. Następnie, odwołując się do parametrów opisu struktury konceptualnej wiedzy wyprowadzonych w rozdziale pierwszym, ukazano potencjał, jaki wykazują poszczególne jednostki strukturalne słownika w zakresie jej reprezentacji. W rozdziale czwartym zaproponowano autorski model analizy struktury konceptualnej wiedzy reprezentowanej w słowniku. Za podstawowe kryterium potwierdzenia zależności dwóch terminów od siebie uznano pochodność konceptualną. Przeprowadzona na podstawie tego parametru analiza wyjściowego zbioru 23 terminów opisanych w cechującym się alfabetycznym porządkiem haseł Słowniku chemii [Daintith (red.) 2000] doprowadziła do ukazania sieci zależności pomiędzy terminami wyjściowymi a ich terminami podstawowymi. Zgromadzone dane pozwoliły potwierdzić przyjęte założenie, że leksykon terminologiczny chemii w zakresie poddanym badaniu nie stanowi tworu homogenicznego. Oznacza to, że można w nim wyróżnić terminy różniące się pomiędzy sobą złożonością konceptualną. Jednocześnie zauważono, że w zakresie analizy poszczególne terminy wykazują różny potencjał do derywowania nowych pojęć na ich podstawie. Ponadto otrzymano terminologiczne potwierdzenie związków pomiędzy leksykonem terminologicznym fizyki a chemii. Analiza ujawniła również mankamenty badanego słownika, do których zaliczono: nieodnotowywanie niektórych terminów o znaczeniu podstawowym dla chemii, definicje ignotum per ignotum, błędne koła w definicjach, błędy w zakresie kategoryzacji oraz wskazania cech dystynktywnych oraz niedostateczną konsekwencję w definiowaniu terminów podobnego typu. W rozdziale czwartym zaprezentowano również możliwość odwołania się do pochodności konceptualnej jako dogodnego narzędzia do tworzenia szczególnego typu słowników ideograficznych — słowników systemowych. Uzyskane w wyniku wcześniejszej analizy słownika alfabetycznego dane wykorzystano, aby sprawdzić możliwość uporządkowania odpowiednich artykułów hasłowych na podstawie pochodności konceptualnej. Po uwzględnieniu niezbędnych poprawek w zakresie definicji poszczególnych terminów okazało się, że na podstawie zgromadzonych danych możliwe jest zaproponowanie 7 modułów ideograficznego słownika terminologii chemicznej. Przedstawione w rozprawie rozważania prowadzą do wniosku, że adekwatna reprezentacja struktur wiedzy w słowniku nadal pozostaje w sferze leksykograficznych postulatów. Sprostanie temu wyzwaniu z całą pewnością będzie kamieniem milowym w rozwoju leksykografii.