Cryptotheological defence of the secular. Hannah Arendt's anthropology and the secularisation thesis

Rozprawa obejmuje postsekularne odczytanie pism Hanny Arendt (1906-1975), począwszy od jej najwcześniejszych prac aż po rok 1963, z wyłączeniem raportu z procesu jerozolimskiego. Oś wywodu skoncentrowana jest na dwóch wspólzależnych zjawiskach: powrocie tematyki z doktoratu Arendt – Der Liebesbegriff bei Augustin (1929) – w jej późniejszych tekstach oraz na ewolucji koncepcji natalizmu – filozofii narodzin. Ów powrót wynikał nie tylko z tego, że Arendt w latach 50-tych i 60-tych XX wieku pracowała nad ostatecznie nieukonczoną za jej życia angielską edycją Der Liebesbegriff. W toku drobiazgowej analizy historycznej okazuje się, że doktorat Arendt towarzyszył jej także przed tym okresem, a jej zainteresowanie teorią sekularyzacji trwało w różnych odmianach także w latach 30-tych i 40-tych. Jedną z głównych bronionych tez jest ta, która głosi, że pomiędzy pierwszą pracą Arendt – w której autorka analizowała teksty teologiczne – a jej późnejszymi dziełami nie istnieje zerwanie, ale raczej bardzo złożona próba zeświecczenia przekazu biblijnego, pewnej filozoficznej kontrabandy. Już w samym doktoracie Arendt deklarowała, że jej analiza miała czysto filozoficzne ramy, w ten sposób przygotowując grunt pod krytykę teologii i tradycji metafizycznej. Osobliwe usytuowanie języka teoretycznego autorki, pozostającego między filozofią i teologiią, stanowi świadectwo jej niejednoznaczej postawy wobec sekularyzacji jako zjawiska ambiwalentego, które tyleż dziedzictwo religijne wytraca, co zachowuje je pod inną postacią. Patronem tak rozumianej kryptoteologii jest Franz Rosenzweig, twórca „nowego myślenia”, mającego w zamyśle doprowadzić do przemyślenia dziedzictwa judeochrześcijańskiego do końca, wypreparowując z niego wszystko to, co przeszłoby przez próbę sekularyzacji bez szwanku, nawet jeśli w języku zupełnie świeckim. Oprócz doktoratu Arendt, analizie zostają poddane jej rozproszone pisma międzywojenne, nieopublikowane teksty, odczyty i korespondencja – obok szczegółowej interpretacji głównych dzieł, jak Korzenie totalitaryzmu czy O rewolucji. Rekonstrukcji zostają poddane zależności i polemiki pomiędzy Hanną Arendt a kilkoma autorami: Franzem Rosenzweigiem, Erikiem Voegelinem, Gershomem Scholemem, Carlem Schmittem, Hansem Jonasem i Hansem Blumenbergiem. W ten sposób dzieło Arendt powraca do kontekstu macierzystego, z którym nie jest w wystarczający sposób identyfikowane w literaturze przedmiotu, mianowicie do dyskusji na temat sekularyzacji, religii i transcendencji doby Republiki Weimarskiej. Pomimo że autorka nie miała własnej teorii sekularyzacji wyłożonej w formie zwartego wywodu, niemniej pozostawiła mnóstwo rozproszonych uwag na ten temat, które dają się usystematyzować, tworząc pewien koherentny sposób myślenia. Niniejsza rozprawa ma za zadanie odsłonięcie „innej Arendt” poprzez odcyfrowanie tematyki teologicznej obecnej niejawnie w jej z pozoru czysto świeckich pismach. Odzyskanie wymiaru teologicznego niejednokrotnie wiedzie poprzez antropologię filozoficzną autorki, która stanowi negatywowy obraz Boga: stworzoność i wielość odzwierciedla się w jedności Stworzyciela jako czytelnej aluzji do jedności gatunku ludzkiego. Jednak to nie teologia gruntuje dyskurs Arendt; pomaga ona jedynie w sformułowaniu tez antropologicznych. O ile w tradycji myśli zachodniej teologia i polityka jako dyskursy pozostają współzależne – co wyraża paradygmat teologii politycznej – antropologia poprzedza obie, stanowiąc filozoficzną, świecką podstawę myślenia o transcendencji, jako w pierwszym rzędzie czymś, co umożliwia odróżnienie się człowieka od natury. Antynaturalizm i obrona autonomii jednostki wobec zagrażających jej totalności natury i historii stanowi jeden z filarów dysertacji. Co bardzo znaczące, obrona jednostki oraz świeckości została przez Arendt przeprowadzona już w jej rozprawie doktorskiej, by później przekształcić się w argumentację pozbawioną bezpośredniego odniesienia do teologii – za wyjątkiem kilku późniejszych miejsc, gdzie język teologiczny powraca. Właśnie to odniesienie do pierwotnego kontekstu pewnych wczesnych idei Arendt pozwala mówić o jej późniejszej kryptoteologii, jako dyskursie zabarwionym teologicznie, choć niebędącym teologią w sensie ścisłym. Moja rozprawa ma w zamiarze uchwycić złożoność hybrydycznego dyskursu Arendt i skonsolidować jej refleksję nad „cudem narodzin” jako rozdzajem świeckiego mesjanizmu. Analizy kładące nacisk na zaniedbywany przez komentatorów wymiar teorii indywiduacji oraz wewnętrzności podmiotu wzbogaca Arendtiańskie pojęcie wielości, jednocześnie uniemożliwiając jego zawłaszczenie przez filozofię absolutnej immanencji. Innymi słowy, tak jak człowiek stanowi nieodwracalną cezurę w naturze, tak też ujednostkowienie przyczynia się do powstania wielości, przy zachowaniu niepowtarzalności i obcości (enigmatyczności) każdej jednostki, żyjącej zarazem w świecie oraz za przesłoną nieprzejrzystości. Ujęcie ludzkiego życia podmiotowego jako życia zdenaturalizowanego wchodzi w kolizję ze współczesnymi odczytaniami Hanny Arendt przez tzn. włoską szkołę teorii biopolitycznej, która łączy inspirację Arendtiańską z filozofią immanencji. Moim zamiarem jest pokazanie, że dzieło Arendt nie daje się – bez znaczących zniekształceń – zasymilować do obcego mu dyskursu teoretycznego. A zatem niniejsza rozprawa jest nie tylko historycznym studium opartym na materiałach archiwalnych, którego celem jest podważenie dominującej w świecie anglosaskim recepcji Arendt. Poprzez odzyskanie wymiaru teologicznego oraz natalizmu jako świeckiego mesjanizmu Hanny Arendt, moja dysertacja stanowi pierwszy krok do podjęcia szerszej debaty w ramach filozofii współczesnej.

The dissertation contains a post-secular reading of Hannah Arendt’s writings, from the earliest ones up until 1963, without encompassing the Jerusalem trial. The axis of argumentation concentrates on two interconnected topics: on the return of the content from Arendt’s doctorate – Der Liebesbegriff bei Augustin (1929) – in her later texts, and on the evolution of the conception of natalism – the philosophy of birth. That return not only derived from the fact that Arendt in the 1950s and in the 1960s worked on the (ultimately unfinished) English translation of Der Liebesbegriff. My analysis shows that the interests from her doctoral dissertation accompanied Arendt even before the 1950s and that she was involved in the discussions about secularisation already in the 1930s and 1940s. One of the main theses defended in my dissertation is the one claiming that between Arendt’s first work – in which she analyzed theological texts – and her later oeuvre there is no break, but rather a complex attempt to secularize the Biblical message, which constitutes some philosophical contraband. Already in her dissertation, Arendt declared that her analysis was purely philosophical, thus preparing the ground for the critique of theology and metaphysical tradition. However, Arendt’s oscillation between philosophy and theology reflects the ambivalent stance towards secularisation, which exhausts religious heritage as well as it keeps in alive in a different form. The patron of that kind of cryptotheology was Franz Rosenzweig, the author of “new thinking” – the discourse whose aim was to rethink Judeochristianity in order to distill everything which could survive the probe of secularisation, even if in a wholly secular idiom. Next to Arendt’s dissertation and her later books, also her dispersed inter-war writings were analyzed together with the unpublished texts, lectures and correspondence. I reconstructed the polemics and influences between Hannah Arendt and few authors: Franz Rosenzweig, Eric Voegelin, Gershom Scholem, Carl Schmitt, Hans Jonas, and Hans Blumenberg. This way Arendtian oeuvre returns to its origins – the Weimar era debates on secularisation, religion, and transcendence – which is not enough emphasized in the scholarship. Although Arendt did not possess her own secularisation theory, it is still possible to gather and systematize the dispersed comments of Arendt and present it as coherent. My dissertation’s goal is to uncover a “different Arendt” through deciphering of the theological matters which were clandestinely preserved in the apparently secular writings. The regaining of the theological dimension often goes through Arendt’s philosophical anthropology, which constitutes a negative of God: creatureliness and plurality mirror into the oneness of the Creator, they allude to the unity of humankind. But it is not theology which builds Arendt’s discourse, after all; it only helps in formulating certain anthropological statements. Although in Western thought theology and politics are correlated – which is expressed by “political theology” – anthropology precedes them both and it is anthropology which guarantees philosophical, secular basis for thinking about transcendence. Transcendence is first of all that force which enables distinguishing man from nature. One of the pillars of the dissertation is its antinaturalism and the defence of the individual autonomy against the totality of nature. What is more important, that double defence of the individual and secularity was prepared already in Arendt’s dissertation, which later on would be transformed into non-theological argumentation – with the exception of few passages where the language of theology returned. It is this reference to Arendt’s early ideas which allows us to talk about her later cryptotheology as a discourse theologically inspired, but which does not constitute a theology per se. My dissertation is intended to grasp the complexity of Arendt’s hybrid language and consolidate her reflection on “the miracle of birth” as a kind of secular messianism. To analyze theory of individuation and inwardness of the subject means to enrich Arendt’s concept of plurality, against its absorption and distortion by the philosophy of absolute immanence. In other words, human being is the irreversible caesura within nature, hence individuation is always multiplying plurality, preserving at the same time uniqueness and alien character (enigma) of every individual, who lives in the world with others, but not in full transparency. My reading of subjective life as live denaturalized collides with contemporary interpretations of Arendt by the so-called Italian school of biopolitical analysis, which is grounded in the philosophy of immanence, which resigns from the special character of being human. My aim is to show that Arendtian oeuvre cannot be – without severe distortions – assimilated into the theoretical discourse which remains alien to her own. Thus, my doctoral dissertation is not only a historical study based on the archival materials, which undermines the dominant American reception of Arendt. Through regaining of theological dimension and natalism as secular messianism of Hannah Arendt, this work constitutes the first step in further debates within contemporary philosophy.