Wstępne rozpoznanie skargi konstytucyjnej

Celem rozprawy jest analiza przyjętych w Polsce rozwiązań z zakresu wstępnego rozpoznania skargi konstytucyjnej. Analiza dotyczy w szczególności wpływu, jaki sposób ukształtowania tego etapu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym ma na efektywność skargi konstytucyjnej – zarówno jako środka ochrony konstytucyjnych wolności i praw jednostki, jak i mechanizmu inicjowania kontroli konstytucyjności prawa. Rozprawa podejmuje też próbę zilustrowania, jak owa podwójna natura skargi konstytucyjnej kształtuje sposób interpretacji przesłanek dopuszczalności jej wniesienia, badanych przez Trybunał w ramach wstępnej kontroli. Kryteria dopuszczalności skargi i sposób ich rozumienia przez Trybunał Konstytucyjny mają bezpośredni wpływ na dostępność tego środka ochrony prawnej, a w konsekwencji na skuteczność samej instytucji skargi i realność stwarzanych przez nią gwarancji ochrony konstytucyjnych wolności i praw. W rozprawie wyjaśniono na czym polega i jak przebiega wstępne rozpoznanie skargi konstytucyjnej, a także w jaki sposób ewoluowała jego regulacja. Prześledzono też związki, jakie badane na tym etapie przesłanki wykazują z przyjętym w Polsce modelem skargi. Analiza została osadzona w kontekście funkcji skargi konstytucyjnej i ustrojowej roli Trybunału Konstytucyjnego jako jednego z organów ochrony prawnej, stojącego na straży hierarchicznej zgodności prawa. Przebieg wstępnego rozpoznania i sposób rozstrzygania pojawiających się na tym etapie problemów interpretacyjnych najpełniej obrazuje relacje pomiędzy przedmiotową (obiektywną) i podmiotową (subiektywną) funkcją skargi konstytucyjnej. Od tego, której z nich TK przyznaje pierwszeństwo zależy często rozstrzygnięcie o dopuszczalności lub niedopuszczalności skargi. Ponadto, jak wynika z dokonanych w pracy ustaleń, dynamika wstępnego rozpoznania – a zatem również wynik dokonywanej na tym etapie oceny skargi – jest efektem nieustannego ważenia dwóch wzajemnie powiązanych wartości: dostępności skargi konstytucyjnej jako instrumentu ochrony prawnej, oraz efektywności działania Trybunału Konstytucyjnego. Wartości te wzajemnie się przenikają – nadmierne otwarcie dostępu do skargi grozi zmniejszeniem efektywności działania TK, co może obniżyć poziom gwarantowanej przez skargę ochrony. I odwrotnie – na nic efektywne działanie TK, jeżeli kryteria dostępu do skargi sformułowane są tak restrykcyjnie, że utrudnia to faktyczne korzystanie z tego środka prawnego. Rozwijana od 1997 r. praktyka orzecznicza TK nie ustrzegła się od niekonsekwencji, a nierzadko także od nadmiernego rygoryzmu. W związku z tym na etapie wnoszenia skargi niejednokrotnie trudno przewidzieć wynik jej wstępnego rozpoznania, a odsetek skarg przekazywanych do rozpoznania merytorycznego utrzymuje się na stałym, niewysokim poziomie. Spośród funkcji wstępnego rozpoznania w praktyce dominuje funkcja eliminacyjna, co rzutuje na faktyczną dostępność skargi jako instrumentu ochrony wolności i praw jednostki, i skutkuje jego stosunkowo niską efektywnością. Wydaje się zatem, że wysoki rygoryzm wstępnej kontroli skargi powinien być równoważony przez gwarancje rzetelnej procedury i przewidywalność zapadających w jej wyniku rozstrzygnięć. Wymaga tego zasada sprawiedliwości proceduralnej, a szerzej – zaufanie jednostki do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz skuteczność stwarzanych przez państwo gwarancji jej konstytucyjnych praw i wolności.

The thesis aims to investigate the role and the procedural setting of the preliminary consideration of the constitutional complaint. It examines the relationship between the regulation of this stage of the proceedings before the Constitutional Tribunal and the effectiveness of the constitutional complaint – both as a measure of protection of constitutional rights and freedoms of the individual and as a mechanism of initiating review of the constitutionality of legal provisions. The thesis argues that this dual nature of the constitutional complaint strongly determines the interpretation of the conditions of its admissibility adopted by the Constitutional Tribunal. The Tribunal’s interpretation of these requirements directly impacts the scope and effectiveness of the right to lodge a constitutional complaint. The dissertation explains what constitutes the preliminary consideration of the constitutional complaint, describes its course and the development of its regulatory framework. The thesis also investigates the relationship between the requirements for the admissibility of the constitutional complaint and the constitutional complaint model adopted in Poland. The analysis is grounded in the context of the functions of the constitutional complaint and the Constitutional Tribunal’s political position. The dynamics of the preliminary consideration is a result of constant weighing of two apparently conflicting values: the accessibility of the constitutional complaint on the one hand, and the efficiency of the Tribunal’s work on the other. This conflict is only apparent, because without an efficiently working Tribunal the accessibility of the constitutional complaint would only be illusory. And vice versa – it would be fallacious to claim to have an efficiently working Tribunal, if the conditions of the admissibility of the constitutional complaint are too difficult to meet, making it effectively inaccessible to potential complainants. The case law of the Constitutional Tribunal regarding admissibility of the constitutional complaint is not free from inconsistencies and excessive strictness. As a result, when lodging a complaint, it is often difficult to predict the outcome of the preliminary consideration. The number of complaints accepted for further consideration persists at a low level. This indicates that in practice the preliminary consideration serves primarily to reduce the number of cases that the Constitutional Tribunal has to handle, which negatively affects the actual availability of the constitutional complaint and its effectiveness. Therefore, the stringency of the preliminary consideration ought to be counterbalanced by a fair procedure and improved stability of Tribunal’s decisions regarding the admissibility of the constitutional complaint. It is necessary in order to truly guarantee individual rights and freedoms, as set down in the Constitution, and to ensure compliance with the rule of law and procedural fairness.