Zmysłowość a poznanie dyskursywne w filozofii Immanuela Kanta

Celem pracy Zmysłowość a poznanie dyskursywne w filozofii Immanuela Kanta jest odpowiedź na pytanie o związek pojęć i poznania zmysłowego na podstawie filozofii krytycznej Kanta. Argumentuję w niej, że pojęcia współtworzą doświadczenie zmysłowe. Kluczowe pytanie o kształt tego związku oraz o to, w jaki sposób pojęcia wiążą się ze zmysłowością, ujmuję pod postacią problemu kierowania się regułą. Ten ostatni staram się rozwiązać przez omówienie funkcji tzw. władzy sądzenia oraz odwołanie się do Trzeciej Krytyki. Rozdział 1: Zmysłowość, naoczność, pojęcia – wstępny zarys problematyki ma charakter wprowadzający. Przedstawiam w nim Kantowskie rozumienie podstawowych terminów: zmysłowości, danych naocznych oraz pojęć. Po pierwsze, omawiam znaczenie tezy o receptywności w systemie filozofii Kanta oraz badam relację między wrażeniami a danymi naocznymi, gdzie argumentuję, że te ostatnie nie są wyłącznie receptywne, ale zakładają akt powiązania pewnej wielości wrażeń w jedno przedstawienie. Po drugie, badam, co należy rozumieć przez pojęcia oraz dane naoczne, gdzie różnica między nimi opiera się na założeniu, że o ile te pierwsze stanowią przedstawienia pośrednie i ogólne, o tyle te ostatnie stanowią przedstawienia bezpośrednie i jednostkowe. Na potrzeby dalszych analiz staram się również wyjaśnić znaczenie Kantowskiego terminu „cecha” (Merkmal), który to termin stanowił pojęcie techniczne na określenie elementu konstytuującego treść danego przedstawienia, oraz przedstawiam podział na cechy naoczne oraz cechy dyskursywne. Badam również, co Kant rozumiał przez treść przedstawień, gdzie argumentuję, że treść stanowi sposób odnoszenia się przedstawień do przedmiotu odniesienia. Na podstawie rozróżnienia na przedstawienia wyraźne i niewyraźne staram się również przybliżyć Kantowskie rozumienie posiadania pojęć in concreto oraz in abstracto. Po trzecie, podejmuję się rozjaśnienia tego, co Kant rozumiał przez definicję pojęć jako orzeczeń możliwych sądów. Twierdzę, że jeżeli przyjęlibyśmy tezę, że pojęcia mogą być użyte wyłącznie w akcie sądu rozumianego jako przypisanie orzeczenia do podmiotu, to problem rodzi możliwość użycia pojęć w aktach syntezy zmysłowej. Na podstawie rozróżnienia na logiczne i realne użycie intelektu argumentuję jednak, że Kant dopuszczał możliwość użycia pojęć poza kontekstem sądu. Na koniec rozdziału omawiam również Kantowskie rozumienie stwierdzenia, że pojęcia oparte są na funkcjach. W rozdziale 2: Synteza ujmowania, odtwarzania i rozpoznawania przedstawiam Kantowskie rozumienie operacji syntezy. Rozpatruję trzy aspekty tej ostatniej: syntezę ujmowania w naoczności (2.1); syntezę odtwarzania w wyobraźni (2.2); oraz syntezę rozpoznawania w pojęciu (2.3). Wyjaśniam na czym polega związek między trzema wymienionymi operacjami oraz argumentuję, że synteza rozpoznawania w pojęciu jest warunkiem koniecznym poznania, ponieważ gwarantuje jedność aktu odniesienia oraz odpowiada za rozpoznanie odpowiednich cech naocznych jako przypadków cech dyskursywnych. Staram się również wykazać, że pojęcia spełniają funkcję miary oraz racji dla czynności wiązania ze sobą przedstawień oraz odpowiadają za rozpoznanie jedności czynności powiązania ze sobą przedstawień częściowych (2.3.2). W kolejnych punktach poświęcam również uwagę relacji między mechaniczną dyspozycją do wiązania przedstawień a umiejętnością pojęciowego rozpoznawania jedności czynności składających się na ten mechanizm poznawczy. Rozdział 3: Schematyzm, władza sądzenia i problem kierowania się regułą poświęcony jest problemowi kierowania się regułą w perspektywie pytania metafizycznego. W tym celu sięgam do rozważań Kanta zawartych w części poświęconej schematyzmowi czystych pojęć intelektu oraz władzy sądzenia odpowiedzialnej za subsumpcję pod pojęcia. Za Kantem argumentuję, że chcąc wyjaśnić związek między pojęciami a naocznością, konieczna jest odpowiedź na pytanie, jaki mechanizm reguluje operację zastosowania ogólnych ze swej natury pojęć do jednostkowych danych naocznych. Z problemu kierowania się regułą wynika bowiem, że dane przedstawienie jednostkowe daje się pogodzić z nieskończenie wieloma przedstawieniami ogólnymi. Według Kanta, takim mechanizmem mają być schematy. W dość powszechnej opinii badaczy odwołanie się do nich jest jednak co najmniej problematyczne. Teoretyczne wątpliwości związane z koncepcją schematów staram się rozjaśnić poprzez odwołanie się do tzw. operacji konstruowania pojęć. Główna teza tego rozdziału brzmi, że pojęcia są epistemologicznie nierozróżnialne z przedstawieniami naocznymi, gdzie same pojęcia stanowią artykulację sposobu konstruowania przedstawień w naoczności, a władza sądzenia polega na umiejętności „widzenia” reguł w naoczności. Staram się również argumentować, że przyjęcie twierdzenia o epistemologicznej nierozróżnialności pojęć i danych naocznych pozwala oddalić metafizyczne pytanie o możliwość kierowania się regułą. Mówiąc ściślej, twierdzę, że nie istnieje potrzeba wyznaczania kryterium dla możliwości zastosowania odpowiednich pojęć, ponieważ to same pojęcia wyznaczają możliwość takiego kryterium. W kolejnych dwóch rozdziałach przechodzę do analizy Krytyki władzy sądzenia. W rozdziale 4: Estetyczna władza sądzenia i kierowanie się regułą – pytanie epistemologiczne podejmuję dwa powiązane ze sobą cele badawcze. Po pierwsze, poszukuję odpowiedzi na epistemologiczne pytanie dotyczące możliwości kierowania się regułą. Po drugie, staram się przedstawić spójną interpretację Krytyki estetycznej władzy sądzenia w perspektywie problemu podporządkowywania przedstawień naocznych pod pojęcia intelektu. W kontekście pierwszego pytania podejmuję kwestię normatywności użycia pojęć. Mówiąc ściślej, staram się rozjaśnić, jak należy rozumieć Kantowskie twierdzenie o normatywnym charakterze zastosowania pojęć do danych naocznych. Ponadto rozważam problem zastosowania publicznych ze swej natury pojęć do prywatnych ze swej istoty danych naocznych. Dowodzę, że z pewnej perspektywy samo rozróżnienie na prywatność i publiczność przedstawień jest mylące, a możliwość zastosowania pojęć do naoczności zakłada z konieczności przyjęcie twierdzenia o tzw. roszczeniu do powszechnej ważności operacji subsumpcji. W kontekście interpretacji Krytyki estetycznej władzy sądzenia analizuję tzw. cztery znamiona sądów smaku. Twierdzę, że dzięki temu możliwe staje się poprawne zrozumienie natury operacji subsumpcji naoczności pod pojęcia. W celu nakreślenia odpowiedniego kontekstu interpretacyjnego w pierwszej kolejności w punkcie 4.1 przyglądam się problemom Kantowskiej teorii formowania pojęć. Te ostatnie dają się w moim przekonaniu sprowadzić do problemu dyspozycjonalizmu oraz normatywności pojęć stanowiących część ogólnego problemu kierowania się regułą. W celu rozwiązania wymienionych trudności przywołuję zaproponowaną przez Hannah Ginsborg hipotezę tzw. normatywności pierwotnej (4.2). Przy czym celem przywoływania wspomnianej hipotezy nie jest przypisywanie jej Kantowi. W moim przekonaniu wydaje się ona nieprzekonująca i odrzucam ją w tej pracy. Daje ona jednak pewne wskazówki, w jaki sposób możemy myśleć o roli, jaką w Kantowskiej teorii umysłu pełnią uczucia rozkoszy i przykrości. Przechodząc do interpretacji Krytyki estetycznej władzy sądzenia, w punkcie 4.3.1 przedstawiam Kantowskie rozróżnienie na sądy refleksyjne i determinujące i argumentuję, że nie stanowią one dwóch odrębnych rodzajów sądów, ale są to dwa aspekty sądów poznawczych lub praktycznych. W kolejnym punkcie (4.3.2) badam również tzw. zasadę celowości, a następnie przechodzę do interpretacji kolejnych znamion sądów smaku. W punkcie 4.3.3 przedstawiam bezinteresowność sądów smaku, gdzie argumentuję, że wyjaśnienie możliwości operacji subsumpcji wymaga odwołania się do niedyskursywnej władzy tzw. uczucia rozkoszy i przykrości, która to władza odpowiada za możliwość rozpoznania poprawności realizacji odpowiedniej operacji poznawczej lub praktycznej. W moim przekonaniu uczucia rozkoszy i przykrości stanowią podmiotowy aspekt operacji subsumpcji, która to operacja od strony przedmiotowej analizowana jest w części poświęconej schematyzmowi czystych pojęć intelektu w KCR. Mówiąc ściślej, twierdzę, że uczucia rozkoszy i przykrości stanowią podmiotową stronę pojęć analizowanych w Pierwszej Krytyce. W punkcie 4.3.4 badam bezpojęciowość i powszechność sądów estetycznych i twierdzę, że uczucia rozkoszy i przykrości stanowią warunek konstytutywny możliwości znaczenia. Argumentuję również, że poprzez odwołanie się do warunku powszechnej ważności Kant unika trudności, wynikających z przyjęcia rozróżnienia na prywatność danych naocznych i publiczność pojęć. W kolejnym punkcie (4.3.5) wyjaśniam, w jaki sposób należy rozumieć oddziaływanie pojęć na przedmiot poznania oraz poruszam kwestię normatywności pojęć. W ostatnim punkcie (4.3.6) analizuję twierdzenie o konieczności założenia warunku sensus communis, gdzie argumentuję, że ten ostatni, pojmowany jako zdolność do powszechnego udzielania się uczucia rozkoszy, jest warunkiem koniecznym poznania przedmiotowego. W tym samym punkcie twierdzę również – w zgodzie z tym, o czym pisałem w rozdziale wcześniejszym – że Kantowska odpowiedź na pytanie o możliwość kierowania się regułą w aspekcie epistemologicznym polega na zanegowaniu konieczności odpowiedzi na to pytanie. Mówiąc ściślej, nie musimy wskazywać epistemologicznej normy rozstrzygającej o adekwatności zastosowania odpowiedniego pojęcia, ponieważ to dopiero zastosowanie pojęć wyznacza możliwość takiej normy. Rozdział 5: Reguły istotne i nieistotne – teleologiczna władza sądzenia poświęcony jest Teleologicznej władzy sądzenia. Podejmuję w nim problem regulatywnego aspektu zasady celowości, którą w aspekcie konstytutywnym omawiam w rozdziale wcześniejszym. Argumentuję, że możliwość aktów poznawczych i praktycznych zakłada nie tylko obecność reguł oraz odpowiednich przedstawień podporządkowywanych pod reguły. Twierdzę, że konieczne w tym celu jest założenie obecności władzy sądzenia, która w aspekcie regulatywnym odpowiada za rozróżnienie reguł istotnych oraz nieistotnych ze względu na odpowiedni system reguł oraz cele praktyki, ściślej, ze względu na zasadę celowości w aspekcie funkcji klasyfikującej oraz wyjaśniającej. W konsekwencji, argumentuję, że Kantowskie ugruntowania możliwości kierowania się regułą opiera się nie tylko na odrzuceniu zasadności odwoływania się do kryterium metafizycznego ze względu na epistemologiczną nierozróżnialność pojęć oraz danych naocznych, o czym piszę w rozdziale 3, oraz na odrzuceniu potrzeby kryterium epistemologicznego ze względu na podmiotowe oraz konstytuujące możliwość znaczenia poczucie zgodności przedstawień jednostkowych oraz ogólnych, o czym piszę w rozdziale 4. Twierdzę, że możliwość poznania i zgodnego z regułą działania zakłada, że posiadamy przynależną refleksyjnej władzy sądzenia zdolność do rozróżniania reguł istotnych i nieistotnych. Pod koniec rozdziału staram się zobrazować twierdzenie o konieczności założenia umiejętności rozróżniania reguł istotnych i nieistotnych przez odwołanie się do przykładów prawnych, matematycznych i językowych. W Zakończeniu krótko podsumowuję wyniki przeprowadzonych analiz oraz w oparciu o nie przedstawiam perspektywy dalszych badań. W moim przekonaniu przedstawiona przeze mnie interpretacja filozofii Kanta pozwala rzucić nowe światło na kwestię formalizmu w teorii moralności oraz problem treści pojęciowej w teorii percepcji.

The aim of the PhD-thesis Sensibility and Discursive Cognition in Immanuel Kant’s Philosophy (Zmysłowość a poznanie dyskursywne w filozofii Immanuela Kanta) is to answer the question regarding relation between concepts and sensuous cognition on the basis of Kant’s critical philosophy. I argue that concepts are a part of sensuous experience. The key question regarding the shape of this relation and the way concepts interconnect with sensibility I formulate in the terms of so-called rule-following problem that I try to resolve by reference to the function of so-called power of judgment and the Kant’s Third Critique. In the first chapter I introduce Kantian understanding of basic terms: sensibility, intuitions, concepts. Firstly, I discuss the role of receptivity in Kant’s system of philosophy and I investigate the relation between impressions and intuitions. I argue that intuitions are not exclusively receptive but presuppose the act of synthesis of a magnitude of impressions that generates a unified representation. Secondly, I analyse the notions of concept and intuition. The former are defined as indirect and general representations, the latter – as direct and individual. For the purposes of argumentation I study the Kantian understanding of a technical term „mark” (Merkmal) that referres to constitutive element of content of representation and I introduce the division between discursive and intuitive marks. Furthermore, I investigate the Kantian concept of content and I argue that content should be understand as a way of representing an object of representation. I also look into the distinction between having concepts in concreto and in abstracto. Thirdly, I clarify, what does it mean that concepts are predicates of possible judgments. I claim that if we would agree that concepts could be used only in judgments then arise the problem how to use concepts in acts of so-called sensible synthesis. On the basis of the distinction between logical and real use of understanding I argue that Kant allows the possibility to use concepts outside the context of a judgment. At the end of the chapter I analyse the Kantian claim that concepts are based on functions. In the next chapter I present Kant’s doctrine of threefold synthesis. I investigate the synthesis of apprehension in intuition (2.1); the synthesis of reproduction in imagination (2.2); and the synthesis of recognition in a concept (2.3). I clarify the relation between aforementioned operations and argue that the synthesis of recognition in a concept is a necessary condition of cognition, since it guarantees the unity of the act of reference and enables to recognise intuitive marks as an instance of corresponding discursive marks. I also claim that concepts play a role of a measurement of and a reason for the operations of the synthesis of representations and are responsible for the recognition of the unity of an act of co-called partial representations’ synthesis (2.3.2). In the next subsections I investigate the relation between mechanical disposition to synthetise representations and an ability to conceptually recognise a unity of operation of synthesis. The third chapter is devoted to the rule-following problem in the context of so-called metaphysical question. In this part I draw on the Kantian analysis concerning transcendental schematism and the power of judgment that is responsible for the subsumption under concepts. I argue that in order to clarify the relation between concepts and intuitions one has to answer the question regarding the mechanism that regulates the operation of application of general concepts to individual intuitions. For as we know from the rule-following problem every individual representation is compatible with an infinite amount of general representations. According to Kant such answer gives us transcendental schematism. However, in general opinion of scholars this answer is at least problematic. I try to resolve theoretical problems connected with transcendental schematism by referring to so-called concept construction operation. The main thesis of this chapter is that concepts are epistemologically indiscriminable with intuitions, since concepts are an articulation of a way of construing representations in intuition and the power of judgment is a skill of “seeing” concepts in intuition. I also argue that the claim about the epistemological indiscriminability of concepts and intuitions allows us to reject the metaphysical question regarding the possibility to follow a rule. Strictly speaking, I argue that there is no need to determine a valid criterion for the possibility to apply corresponding concepts, since the very concepts determine the possibility of such criterion. In the next two chapters I analyse the Critique of the Power of Judgment. The fourth chapter has two research objectives. In the first place, I attempt to answer the epistemological question regarding the possibility to follow a rule. In the second place, I strive to present a coherent interpretation of the Third Critique in the context of the subsumption intuitions under concepts issue. Regarding the first objective I investigate the issue of normativity of concepts’ use. Strictly speaking, I am trying to clarify the Kantian claim about normative character of application concepts to intuitions. Furthermore, I consider the issue of application from its nature public concepts to private intuitions. I argue that from a certain point of view the very distinction on private and public representations is misleading, since the possibility to apply concepts to intuitions necessarily presupposes the so-called universality claim, i.e. the intrinsic part of the activity of such subsumption is to expect others to agree with us. Regarding the second objective I interpret the so-called four moments of judgment of taste. I claim that the proper understanding of the latter enables us the proper understanding of the operation of subsumption intuitions under concepts. However, in order to sketch the corresponding interpretative context, in the first place I investigate in subsection 4.1 the Kantian theory of concepts’ formation. I claim that the problems with the latter could be described in terms of dispositionalism and normativity of concepts in general problem of rule-following. In order to solve aforementioned problems I invoke Hannah Ginsborg’s hypothesis of primitive normativity (4.2). Although I reject the solution proposed by Ginsborg and I argue that it could not be applied to Kant’s critical philosophy, I claim that it gives us some insights, how to think about the function of feelings of pleasure and displeasure in Kant’s theory of mind. Regarding the interpretation of the Critique of the Aesthetic Power of Judgment in subsection 4.3.1 I present Kantian distinction on reflective and determinative judgments. I claim that the latter and the former are not different kinds of judgments but they are different aspects of corresponding practical and cognitive judgments. In the next subsection (4.3.2) I investigate the so-called principle of purposiveness. Then I try to clarify the so-called four moments of aesthetic judgment. In the subsection 4.3.3 I study the Kantian claim that judgments of taste are disinterested and I argue that the ability to subsume intuitions under concepts presupposes non-discursive faculty of feeling pleasure and displeasure. I claim that the latter should be understood as an ability to recognise the correctness of realization of the corresponding cognitive or practical operation. According to my view, feelings of pleasure and displeasure are subjective aspect of the operation of subsumption that is analysed in the transcendental schematism part in the First Critique from the objective point of view. Strictly speaking, I claim that feelings of pleasure and displeasure are subjective side of concepts that are analysed in the First Critique. In the subsection 4.3.4 I investigate non-conceptual and universal character of aesthetic judgments and I claim that feelings of pleasure and displeasure are constitutive conditions of meaning. I also argue that, since Kant invokes the condition of universal agreement, he avoids the problems that arise from the distinction on private intuitions and public concepts. In the next subsection (4.3.5) I clarify, how to understand the influence of concepts on the object of cognition and I once again raise the issue of normativity of concepts. In the last subsection (4.3.6) I analyse the claim about the necessity of so-called sensus communis condition. I argue that the latter, i.e. the universal communicability of feeling of pleasure and displeasure, is a necessary condition of objective cognition. In the same place I also argue – in agreement with my investigations concerning transcendental schematism – that the Kantian answer on the epistemological question regarding the possibility to follow a rule is based on the claim that there is no need to answer this question. Strictly speaking, there is no need to point out the epistemological norm that could judge whether corresponding concept is applied correctly, since the application of a concept set the possibility of such norm. The last chapter is devoted to the Critique of the Teleological Power of Judgment where I analyse the regulative aspect of principle of purposiveness. I argue that the possibility of cognitive and practical operations presupposes not only rules and representations that could be subsumed under rules. I claim that, in order to cognise and act, one need to presuppose the power of judgment that in regulative aspect is responsible for distinguishing between relevant and irrelevant rules regarding corresponding system of rules and goals of practice, i.e. regarding principle of purposiveness in its classificatory and explanatory function. In consequence I argue that Kantian answer to the rule-following problem is based not only on the rejection of the necessity of metaphysical criterion, since concepts and intuitions are epistemologically indiscriminable, and the rejection of epistemological criterion, since the possibility of cognition and meaning presupposes subjective feeling of agreement between singular and general representations. I claim that the possibility of rule-following presupposes possessing the ability – that belongs to the reflexive power of judgment – to distinguish relevant and irrelevant rules. At the end of the chapter I try to depict aforementioned claim by referring to the juridical, mathematical and linguistic examples. In the last section I briefly recapitulate the conclusions of conducted analysis and I present further research perspectives. In my opinion presented here interpretation of Kant’s philosophy of mind could shed new light on the issue of formalism in the ethics and on the issue of nonconceptual content in epistemology.