Praktyka niepłacenia alimentów na dzieci w systemie instytucjonalnym i dyskursie publicznym

Praca doktorska „Praktyka niepłacenia alimentów na dzieci w systemie instytucjonalnym i dyskursie publicznym” jest próbą kompleksowego i interdyscyplinarnego podejścia do niepłacenia alimentów jako problemu społecznego. Niepłacenie alimentów na dzieci jest zjawiskiem powszechnym w Polsce (skalę zjawiska szacuje się na około 1 milion dzieci nieotrzymujących alimentów), a jednocześnie odznaczającym się wyraźnym wymiarem płciowym (wśród rodziców niepłacących dominują ojcowie, stanowiąc 95% osób zgłoszonych do rejestru dłużników z powodu nie płacenia alimentów). W najszerszym planie, pytania o organizację i działania (lub nie-działanie) systemu alimentów jest pytaniem o to, kto utrzymuje i wychowuje dzieci w sytuacji rozpadu związku rodziców – innymi słowy, jest to pytanie o sposób organizacji reprodukcji społecznej. Autorka proponuje nową ramę teoretyczną dla analizy problemu alimentów – zastosowane podejście teoretyczne łączy perspektywy antropologii kulturowej, socjologii i feministycznej ekonomii. Dlatego alimenty analizowane są nie jako odrębne zjawisko ale jako jedna z form realizacji zobowiązania alimentacyjnego – drugą formą jest opieka nad dzieckiem i wychowanie go. Zastosowane metody badawcze przypisane do poszczególnych rozdziałów i rodzajów analizowanego materiału odpowiadają trzem głównym pytaniom badawczym rozprawy. Pierwsze z nich to: Jakimi zasadami rządzi się system alimentacyjny w Polsce? Drugie: W jaki sposób i z jakim efektem są stosowane te zasady? Trzecie: Jakie konsekwencje mają te zasady i sposób ich realizowania dla osób opiekujących się dziećmi nieotrzymującymi alimentów? Pierwsza część pracy zawiera analizę systemu alimentacyjnego, działającego w Polsce – znajdują się w nim dane na temat przepisów prawa oraz zasad i wyników działania instytucji publicznych. Analiza ram instytucjonalnych oparta jest na perspektywie rodzica, który opiekuję się dziećmi nieotrzymującymi alimentów. Autorka zbudowała model trzech ścieżek postępowania w polskim systemie alimentacyjnym. Rozdział uzupełniają informacje na temat społecznego kontekstu systemu alimentacyjnego: wyniki badań opinii publicznej i informacje o działaniu ruchów rodzicielskich. Druga część pracy poświęcona jest analizie najnowszych wyroków sądowych w sprawach dotyczących alimentów na dzieci. Obszerny korpus zanalizowanych spraw porządkują trzy pytania badawcze: Jak ustalane są alimenty na dzieci? W jaki sposób renegocjowana jest wysokość alimentów? Jakie są prawne konsekwencje niepłacenia alimentów? Materiał stanowią sprawy sądowe: rozwodowe, o podniesienie i obniżenie wysokości alimentów, o niepłacenie alimentów i inne. Analizie poddano ponad 130 spraw sądowych z 2015 roku, w tym sprawy udostępnione przez sądy w miastach A i B (wielkie miasto i małe miasto, gdzie część wyroków dotyczyła osób z obszarów wiejskich) oraz wyroki dostępne na publicznym portalu orzeczeń sądowych. Celem trzeciej części pracy jest badanie różnorodnych doświadczeń kobiet wychowujących dzieci, które nie otrzymują alimentów od swoich ojców. Rozdział oparty jest na analizie indywidualnych wywiadów pogłębionych. Zawiera informacje na temat interakcji rodziców z instytucjami i na temat realiów życia rodziców, których dzieci nie otrzymują alimentów, umieszczając alimenty w szerszym kontekście łączenia codziennego wysiłku opiekuńczego i trudu pracy zawodowej. Celem rozdziału było przedstawienie obydwu aspektów rodzicielstwa: finansowego i opiekuńczego, które są w praktyce nierozerwalnie związane. Rozdział zawiera też refleksje na temat stygmatyzującej logiki progu dochodowego w dostępie do Funduszu Alimentacyjnego, obserwacje na temat działania przemocy w związkach jako zwielokrotnienia pracy emocjonalnej, oraz teoretyczne rozważania nad istnieniem matrylinearnych linii wsparcia między matką i babką macierzystą dziecka oraz kobiecymi liniami pokrewieństwa (w kontekście literatury etnologicznej na temat rodzin matryfokalnych).

What is the material shape of love? “It’s my job to keep them fed, healthy, educated and well brought-up” - that’s how one solo mother characterized her obligations toward her three children. The tasks she listed could be described as “care-work” or reproductive work. She is also providing materially for the whole family, as the father of her children, an ex-husband, does not pay child support. Her situation is not uncommon in Poland, where an estimated one million children does not receive child support from Non Resident Parents. Popularity of an arrangement, in which a man’s obligations to his children are highly dependent on the state of his relationship with their mother, led me to ask questions about the organization of social and material reproduction in our culture, and to research practices of child rearing after parental split in my PhD project on child support non-compliance. I propose a new framework for understanding these issues, based on the work of feminist economists, particularly Antonella Picchio. I examine care-work and reproductive work as an essential part of parenting, and the situation of parental split as an event that leaves (predominantly) mothers with the burden of fulfilling both kinds of responsibilities, care-work and bread-winning, on their own. I pair findings from an ethnographic study on experiences of Parents With Care with an analysis of the Polish child support system, economic data, public debate and recent changes in public policy to map out shifts and re-negotiations of maternal and paternal roles in Poland. My PhD thesis is based on three different sets of data: first, I analyzed the system of laws and institutions that regulate child support and non-compliance in Poland; I built a model of three paths available to Parents With Care, three types of actions they can take up in the existing system (execution of unpaid child support, applying for the Maintenance Fund, criminal charges); I also reviewed some good practices from other countries and made suggestions for improvement of the Polish system. Secondly, I studied how the existing rules work in practice by analyzing over a hundred court cases and court rulings. The questions that guided my analysis were: a) How are child support amounts set? b) How can child support amounts be negotiated and changed? c) What are the legal consequences of not paying child support? The cases analyzed were divorce cases, criminal cases and other types of court cases relating to child support. In the third part, I tried to get closer to understanding the experiences and strategies of families where child support is not being paid, and pay special attention to how Parents With Care, mainly mothers, deal with the fact that the other parent (mainly the father) doesn’t pay child support. This required conducting in-depth interviews with 15 people: 12 mothers, one father, one grandmother who was also a foster parent to her granddaughter, and a woman whose father did not pay child support. This material allowed me to formulate new conclusions on the consequences of child support non-compliance. It also led me theorize on a specific form of mobilization of family resources, which I call matrilinear support. The mothers of children who do not receive child support often rely on the help of their mothers and maternal families (children’s grandmothers), which resembles a family structure described in anthropological literature as a matrifocal family. The aim of the thesis is to describe the phenomenon of child support non-compliance in as much depth and dimension as possible, to deepen the existing academic knowledge on care, work and gender roles in Poland, and to possibly inform and influence public policy towards families which have to deal with this important social problem.