Chytrość rozumu, czyli krytyka rozumu nie-instrumentalnego

Niniejsza praca proponuje interpretację teorii Hegla poprzez pojęcie chytrości rozumu usytuowane w miejscu centralnym dla określenia racjonalności jako urzeczywistniania idei wolności. W tym celu przyjęta zostaje w pracy perspektywa wychodząca od pojęcia chytrości, jakie wyłania się przede wszystkim w Wykładach jenajskich 1805-6. Dzięki temu, że podstawowym przykładem chytrości, jakie zostaje przedstawione w tych tekstach (podobnie jak w późniejszej Nauce logiki), jest posługiwanie się narzędziem przy pracy, analiza tego pojęcia opiera się się na zestawieniu go z pojęciem rozumu instrumentalnego, a konkretnie jego krytyką, wywodzącą się z tradycji Szkoły Frankfurckiej. Część pierwsza poświęcona jest rekonstrukcji Heglowskiej koncepcji upodmiotowienia, w której ukazana jest rola ujęcia racjonalności jako chytrości w procesie emancypacji. Zaznacza się ona pierwotnie w opanowaniu przyrody przez człowieka. Schemat ten odniesiony jest następnie do relacji społecznych charakteryzujących epokę nowoczesności. Wszechstronne ujęcie chytrości zawarte w Wykładach jenajskich umożliwia rozpatrywanie płaszczyzny społecznej w kategoriach instrumentalności i techniki. Za pomocą figury chytrości rozumu opisana jest zatem koncepcja podmiotowości oparta na zapośredniczeniu jednostkowości w ogólności. Jej najistotniejsze aspekty to ujęcie indywiduacji poprzez socjalizację oraz emancypacji przez instrumentalizację. W części drugiej emancypacyjny charakter nadany przez Hegla chytrości rozumu skonfrontowany jest z teorią krytyczną. Przedstawione są wybrane koncepcje służące wykazaniu ambiwalencji wpisanej w proces postępu opartego na rozwoju technologicznym i racjonalizacji stosunków społecznych. W odwołaniu do teorii Maxa Horkheimera i Theodora W. Adorno racjonalność powiązana zostaje z kategorią pożyteczności i panowaniem, co skłania ku wnioskom przeciwnym niż wynikające z teorii Hegla. Następnie, w oparciu o interpretacje mitu prometejskiego zaczerpnięte od Hansa Blumenberga oraz Günthera Andersa, zaproponowane jest bardziej zniuansowane stanowisko względem wytworów działalności technicznej człowieka. W dalszej kolejności omówiona jest koncepcja rozumu Jürgena Habermasa oparta na pojęciach interakcji i komunikacji, mających stanowić alternatywę dla instrumentalnosci. W końcu, dialektyczne dzieje rozumu zamyka próba pogodzenia omówionych wcześniej stanowisk. Idąc za interpretacją Marka Siemka prymat przyznany zostaje teorii Hegla, która odsłania zawieranie się instrumentalności w tym, co intersubiektywne zdając sens z faktycznego znaczenia pojęcia chytrości rozumu.

The thesis proposes an interpretation of Hegel's theory through the notion of the cunning of reason situated in a place central to the definition of rationality as the realisation of the idea of freedom. To this end, the thesis adopts a perspective starting from the notion of cunning as it emerges above all in the Jena Lectures of 1805-6. Thanks to the fact that the primary example of cunning that is presented in these texts (as in the later Science of Logic) is the use of a tool at work, the analysis of this notion is based on a juxtaposition with the notion of instrumental reason and, more specifically, its critique derived from the tradition of the Frankfurt School. The first part is devoted to a reconstruction of Hegel's concept of subject which presents the role of rationality taken as cunning in the process of emancipation. It is marked initially in man's mastery of nature. This schema is then related to the social relations that characterise the modern era. The all-embracing account of cunning contained in the Jena Lectures makes it possible to consider the social plane in terms of instrumentality and technology. Through the figure of the cunning of reason, a conception of subject based on the mediation of individuality in objectivity is thus described. Its most salient aspects are the framing of individuation through socialisation and emancipation through instrumentalisation. In the second part, the emancipatory character given by Hegel to the cunning of reason is confronted with critical theory. Selected concepts are presented to demonstrate the ambivalence inherent in the process of progress based on technological development and the rationalisation of social relations. With reference to the theories of Max Horkheimer and Theodor W. Adorno, rationality is linked to the categories of utility and lordship, which tends towards conclusions opposite to those derived from Hegel's theory. Then, based on interpretations of the Promethean myth drawn from Hans Blumenberg and Günther Anders, a more nuanced position towards the products of human technical activity is proposed. This is followed by a discussion of Jürgen Habermas's conception of reason based on the notions of interaction and communication as an alternative to instrumentality. Finally, the dialectical history of reason closes with an attempt to reconcile the positions discussed earlier. Following Marek Siemek's interpretation, primacy is given to Hegel's theory, which unveils the instrumentality contained in the intersubjective by making sense of the actual meaning of the concept of the cunning of reason.