Konkursy literackie na łamach prasy warszawskiej drugiej połowy XIX wieku. Tendencje-zjawiska-praktyki

Rozprawa poświęcona jest problematyce organizacji oraz odbioru krytycznoliterackiego i społecznego konkursów literackich organizowanych na terenie Warszawy i zaboru rosyjskiego w drugiej połowie XIX wieku. Obraz tego zjawiska rekonstruowany jest w niej na podstawie artykułów i materiałów zamieszczanych na łamach najważniejszych czasopism warszawskich, rejestrujących zapis przebiegu konkursów literackich, oraz tekstów komentujących przebieg tych inicjatyw i ich wyniki. Rozprawa składa się z dwóch części o odmiennych założeniach konstrukcyjnych i przedmiotowych, poprzedzonych rozdziałem wstępnym, przedstawiającym najważniejsze założenia metodologiczne, stan badań oraz cele i strukturę pracy. Pierwsza część, zatytułowana Konkurs jako fenomen życia literackiego i kulturowego i składająca się z czterech rozdziałów, ma charakter rekonesansowego przeglądu historii konkursów literackich (zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku). Z kolei część druga, pod tytułem Wybrane przykłady obecności konkursów literackich w warszawskim życiu kulturalnym drugiej połowy XIX wieku, składa się z pięciu rozdziałów o charakterze studiów przypadków, w których prezentowane są wybrane przykłady zjawisk życia literackiego i kulturalnego związane z organizacją i przebiegiem konkursów przeprowadzanych przez różne tytuły prasy warszawskiej od roku 1882 do 1898. Rozdział II przedstawia najważniejsze przejawy obecności fenomenu konkursów, agonów literackich czy szeroko rozumianej rywalizacji obecne w kulturze europejskiej od starożytności aż po 1831 rok (upadek powstania listopadowego). Przedstawiona jest w nim również kwestia obecności konkursów literackich i naukowych na ziemiach polskich w historii. Rozdział III stanowi próbę rekonstrukcji obecności i ekspansji konkursów literackich na terenie zaboru rosyjskiego od roku 1858 (czyli od ogłoszenia pierwszego konkursu dramatycznego z fundacji Edwarda Starzyńskiego) do 1914 (czyli wybuchu I wojny światowej). Przedstawione w nim są najważniejsze konkursy literackie organizowane w tym czasie z uwzględnieniem różnic w dynamice ich organizacji w poszczególnych działach piśmiennictwa i ze względu na różne rodzaje literackie. Wskazuje się w nim także, w jaki sposób fluktuacje na poziomie liczebności konkursów literackich odzwierciedlają dynamikę procesów historycznoliterackich zachodzących w tym czasie w życiu literackim na ziemiach polskich. W rozdziale IV analizie poddawane są wypowiedzi krytycznoliterackie i publicystyczne poświęcone celowości organizacji konkursów literackich bądź wskazujące na bezzasadność ich przeprowadzania. Rekonstrukcja najważniejszych argumentów za ogłaszaniem konkursów literackich oraz przeciwko ich organizacji służy wskazaniu przyczyn ich ekspansji w drugiej połowie XIX wieku, a także pozwala na odzwierciedlenie roli konkursów jako narzędzia służącego do wywarcia realnego wpływu na kształt kultury epoki. Rozdział V poświęcony jest rekonstrukcji procesu kształtowania się najważniejszych reguł organizacyjnych przyjętych w konkursach literackich w drugiej połowie XIX wieku w zakresie: wyznaczenia celu i przedmiotu zawodów, składu komisji, sposobów komunikacji komitetu z autorami i obserwatorami zmagań, wysokości nagród, terminu rozstrzygnięcia oraz ewentualnych zasad, na jakich mógł zostać przesunięty, doboru grupy docelowej, metod służących zapewnieniu uczciwości oceny, a wreszcie zasad premiowania i wyróżniania, w tym także warunków, na jakich można było odstąpić od przyznania nagrody. W rozdziale tym przedstawione są także wybrane przypadki odstępowania od tych zasad oraz ich łamania. Przedmiotem refleksji w rozdziale VI jest analiza ewolucji wypowiedzi krytycznych wokół dramatu Albert, wójt krakowski Stanisława Gabriela Kozłowskiego – zwycięzcy zorganizowanego przez „Gazetę Polską” konkursu dramatycznego im. Wojciecha Bogusławskiego (1886). Dzieje zmian w recepcji tego dzieła, przechodzącej od skrajnej aprobaty do równie szybkiego odrzucenia dramatu przez krytykę literacką, stanowią papierek lakmusowy rozumienia hierarchii i wzajemnej relacji pomiędzy autorami nagrodzonych dzieł, recenzentami a sądami konkursowymi. Pozwalają także na odtworzenie wpływu wiedzy o wyróżnieniu danego utworu w konkursie na proces jego krytycznej recepcji. Rozdział VII skoncentrowany jest na przedstawieniu konsekwencji modyfikacji zwyczajowych reguł organizacji konkursów literackich, służącej zburzeniu tradycyjnego obrazu relacji między komisją (reprezentującą świat krytyki) a publicznością. Omówione są w nim trzy konkursy literackie zorganizowane przez „Tygodnik Ilustrowany” w latach 1886–1887, w których przyjęta została formuła częściowego plebiscytu umożliwiającego symboliczne nadanie odbiorcom statusu arbitra pomocniczego. Celem rozdziału VIII jest z kolei refleksja nad możliwością realizacji w praktyce funkcji kontrolnej konkursów na płaszczyźnie literatury, wyrażającej się poprzez próby wywierania wpływu na kształt dzieła literackiego czy jego przesłanie ideowe. Kwestia ta analizowana jest na przykładzie konkursu na powieść dla dorastających dziewcząt im. Pauliny z Radziejowskich Krakowowej (1885) zorganizowanego przez przełożone żeńskich zakładów naukowych w Warszawie we współpracy z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, przede wszystkim w kontekście powieści Księżniczka Zofii Urbanowskiej (która zdobyła pierwszą nagrodę) oraz jej recepcji. Przedmiotem rozdziału IX jest zaś dyskusja wokół powieści Panienka Emmy z Jeleńskich Dmochowskiej, czyli zwyciężczyni konkursu „Kuriera Codziennego” z 1897 roku, oscylująca zarówno wokół problematyki dzieła i jego wartości artystycznej, jak i osoby autorki jako kobiety. Analiza wypowiedzi krytycznych wokół tej powieści w kontekście problemu odbioru zwycięstw kobiet w konkursach nowelistycznych i powieściowych epoki, służy wskazaniu sposobu postrzegania Dmochowskiej jako kobiety laureatki, a także umożliwia analizę sposobu postrzegania konkursu literackiego jako instytucji legitymizującej wzorce literackie. Rozdział X poświęcony jest historii drugiego jubileuszowego konkursu dramatycznego „Kuriera Warszawskiego” zorganizowanego we współpracy z warszawskim Teatrem Rozmaitości (1898). Konkurs ten traktowany jest jako punkt wyjścia do analizy relacji między podmiotami życia kulturalnego, a także specyfiki warszawskiego środowiska teatralnego jako kręgu wyrażającego opór wobec dramaturgii modernistycznej. Z tej perspektywy omówione w nim są dyskusje krytycznych wokół sztuk, które – zgodnie z regułami – zostały anonimowo wystawione na deskach Teatru Rozmaitości przed wydaniem werdyktu, tj. Familii Andrzeja Niemojewskiego oraz I co teraz? Edwarda Grabowieckiego, a także przegląd wypowiedzi wokół niedopuszczonego na deski teatru Rozmaitości, a zarazem cieszącego się najdłuższym życiem spośród wszystkich konkursowych sztuk W sieci Jana Augusta Kisielewskiego. Rozprawę wieńczą: Zakończenie, w którym podsumowuję najważniejsze wątki problemowe zarysowane w rozprawie, oraz Aneks, w którym analizie poddane są wybrane przykłady utworów literackich tworzonych w drugiej połowie XIX wieku wykorzystujących motyw konkursu literackiego.