Narodowe instytuty pamięci i ich miejsce w prawno-społecznej rzeczywistości państw postkomunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej

Przedmiotem niniejszej rozprawy są wyspecjalizowane instytucje powstałe z Europy Środkowej i Wschodniej, które możemy grupowo nazwać narodowymi instytutami pamięci. Wszystkie badane instytucje istniejące w naszej części Starego Kontynentu zostały założone przez poszczególne państwa. Znajdują się one pod ścisłym nadzorem swoich twórców, od których zależy również finansowanie narodowych instytutów i instytucji pamięci. Główne ich zadanie również zostały określone przez ich twórców: państwową legislaturę. „Ojcowie założyciele” oczekują od omawianych instytucji bycia reprezentantami i aktywnymi uczestnikami procesów obcowania z przeszłością i kształtowania społecznej pamięci zbiorowej w Europie Środkowej i Wschodniej. Ponadto istnienie omawianych narodowych instytutów i instytucji pamięci nie jest typowe dla wszystkich państw postkomunistycznych. Opisywana forma obcowania z przeszłością jest typowa dla bardzo specyficznej grupy państw: krajów bałtyckich i byłych satelitów ZSRR. W konsekwencji jest ona charakterystyczna dla państw, które już na samych początku przejścia demokratycznego zdecydowały się na jak najszybszą integrację z politycznymi strukturami świata zachodniego (EWG/UE i NATO). Zmiana polityczna, nazywana środkowoeuropejskim przejściem demokratycznym, była determinowana koniecznością głębokich reform politycznych, gospodarczy i prawnych. Zgodnie z oczekiwaniami zachodnich partnerów ww. reformy były determinowane przez pryncypia implementowanego systemu społeczno-politycznego: konstytucyjnej liberalnej demokracji. W związku z tym główne pytanie badawcze rozprawy dotyczy kwestii dlaczego to właśnie w pewnej konkretnej, specyficznej, grupie państw postkomunistycznych doszło do postania omawianych instytucji. Niniejsza rozprawa jest komparatystycznym studium instytucjonalnej formy państwowego działania na polu społecznej pamięci zbiorowej w Estonii, Polsce, Czechach, Rumunii, Bułgarii, na Słowacji, Litwie, Łotwie i Węgrzech. Linia argumentacyjna została oparta na następujących etapach badań: a) rekonstrukcji koncepcji teoretycznych dotyczących zagadnienia społecznej pamięci zbiorowej i wykazania zasadniczych różnic pomiędzy pamięcią indywidualną, a społeczną pamięcią zbiorową; b) zidentyfikowaniu związków pomiędzy zjawiskiem społecznej pamięci zbiorowej i możliwościami prawnego oddziaływania na jej kształtowanie; c) w konsekwencji, przy użyciu zrekonstruowanych narzędzi teoretycznych, przeprowadzenie badań porównawczych aktów prawnych ustanawiających nowe wspólnoty polityczne po upadku komunizmu (konstytucji) pod kątem ulokowania w nich narracji pamięci, a także aktów ustanawiających konkretne narodowe instytucje i instytuty pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem takich zmiennych jak: źródła ich finansowania, mechanizmy nadzoru nad nimi (w tym możliwości politycznego oddziaływania), wewnętrzna struktura i prawnie określone zadania; d) w końcu na porównaniu i odniesieniu uzyskanego materiału empirycznego do takich zjawisk jak: procesy narodowotwórcze (ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji państwa narodowego), nadzwyczajne środki prawne okresu przejścia demokratycznego (np. sprawiedliwości tranzycyjnej), generalnych założeń implementowanego systemu konstytucyjnej liberalnej demokracji. Wnioski nasuwające się w konsekwencji przeprowadzonego wywodu wskazują, że istnienie narodowych instytutów i instytucji pamięci jest w głównej mierze determinowane przez fakt przyjęcia modelu konstytucyjnej liberalnej demokracji w trakcie przejścia demokratycznego przez omawiane państwa. Wynikająca z niego reorientacja polityki poszczególnych państw, a zwłaszcza konieczność odejścia od systemu promującego wartości komunitarne, na rzecz rozwiązań strzegących w pierwszej kolejności praw jednostki, wymagała rezygnacji z bezpośredniego państwowego oddziaływania na pewne sfery życia społecznego, w tym na obszar społecznej pamięci zbiorowej. Jednak pomimo tego wszystkie omawiane państwa, z różnych powodów, nie zdecydowały się na całkowite pozostawienie kwestii społecznej pamięci zbiorowej poza swoją kontrolą i kształtowanie jej w ramach swobodnego dyskursu publicznego. Ich intencją był dalszy wpływ na kształtowanie się konkretnych narracji pamięci (zadeklarowanych m.in. w preambułach do demokratycznych konstytucji). Narodowe instytuty i instytucje pamięci są więc agendami państwa działającymi na omawianym obszarze życia społecznego. Ich forma organizacyjna jest z kolei efektem ubocznym implementacji systemu konstytucyjnej liberalnej demokracji, czyli pranego systemu w którym, co do zasady, rola państwa powinna być ograniczona do bycia gwarantem i strażnikiem indywidualnych praw podstawowych. Dotyczy to również bezpośredniego wpływu państwa na formowanie się jakichkolwiek form wspólnotowego działania społeczeństwa.

The main research subject is connected with specialized institutions from Central and Eastern Europe, which, as a group, could be named: institutes for the national remembrance. All of the investigated institutions were created by the individual CEE states. They are also under strong supervision of their creators and their financing depends from them too. The institutes' main tasks are formulated by the establishing bodies – the state lawmakers. The ‘founding fathers’ are expecting from them to be the state representatives and the active actors of the processes of dealing with the past in CEE. Moreover, the fact of such institutional beings existence is not typical for all post-communist states. Described form of states’ dealing with the past is common in a very specific group of former Soviet Republics and the satellite states. Such form is typical for those which have decided to be integrated with the political structures of the Western World as fast as it was only possible. This political shift, called CEE democratic transition, was determined by the need for political, economic and legal system general reform. According to the Western partners' expectations, such reforms were fulfiled by the implementation of the constitutional liberal democracy institutional framework. In effect, the main research question is: why such specialized bodies were created exactly in states which decided (at the transition beginning) to be integrated with the political structures of the so-called, Western World as fast as it was possible? The dissertation is a comparative study on the cases of Estonia, Latvia, Lithuania, Poland, Czechia, Slovakia, Hungary, Romania and Bulgaria. The research was conducted by following steps. Theoretical, which mainly was connected with the reconstruction of the collective memory concept and the identification of the fundamental differences between collective and individual memory. The next element was a recognition of the relationship between this phenomenon and the state influence (by law) on its formation. In effect, by using the theoretical background, the empirical research part mainly focuses on the identification of the memories narrations in the acts constituting new political communities after the communism – liberal constitutions adopted in the ’90s. The next research step was preserved for the analysis and the comparison of the statutes and the executive acts creating the institutes for the national remembrance in the states from the main research field. The analyses were made among others according to such variables like sources of financing, the legal framework of the state supervision (and eventual elements of the political influence) or the institutes’ internal structure and legal tasks. The last element was a comparison of the empirical material with such a phenomenon like the nation formation (including the nation-state), extraordinary legal elements of the democratic transitions (ex. transitional justice), and finally with the constitutional liberal democracy. The main dissertations’ conclusion is a statement, that such institutions existence is strictly connected with the model of the transition and the implementation of the constitutional liberal democracy framework. The state reorientation from the system based on the strong communitarian approach to the system oriented on the individual citizens forced post-communist states to the retirement from some areas of the societal life. However, from the different reasons, all of the investigated states did not decide to leave discussions about the past in a space of free public discourse. Their intention was to still have a reseal impact on the memory narrations (as it was declared in their constitutions). The institutes for the national remembrance are mainly the state agendas on dealing with the past field. The form of their organisation is a side effect of the liberal legal system. The legal framework in which the role of the state should be minimalized into the individual rights and guarantees. Also in such a system state’s impact on the formation of the collective forms of societal coexistence should not appear.