Funkcje syntaktyczne form czasownikowych w baszkirskich tekstach literackich (na podstawie powieści Mostaya Kärima)

Celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest klasyfikacja form czasownikowych występujących w baszkirskim języku literackim, a także zbadanie ich funkcji składniowych na materiale tekstów literackich. Przez „formę czasownika” rozumie się formę morfologiczną, pod którą jakiś konkretny czasownik pojawia się w zdaniu. Tak zdefiniowana forma składa się z tematu (który określa znaczenie leksykalne czasownika) oraz sufiksów, określających jego znaczenie gramatyczne. Różne modyfikacje samego tematu (np. verba passiva, iterativa itp.) pomija się w pracy milczeniem. Wybór tematu pracy doktorskiej uzasadnić można brakiem prac dot. języka baszkirskiego na gruncie polskiej turkologii, wysokim stopniem zróżnicowania poglądów na morfologię i składnię baszkirską (czego dowodzi przeprowadzona analiza opracowań gramatycznych), jak też tym, iż postać Mostaya Kärima – pisarza, poety, publicysty i tłumacza, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli literatury baszkirskiej przełomu XX i XXI wieków – jest w Polsce praktycznie nieznana. Fakt ten uzasadnia dodanie do pracy aneksów: przedstawiono w nich wybrane zagadnienia z historii języka baszkirskiego oraz badań nad nim, z historii rozwoju literatury baszkirskiej, jak też krótką notatkę o życiu i twórczości Mostaya Kärima, mapy Baszkortostanu współczesnego i historycznego oraz schematy klasyfikacji języków tureckich. Pierwszym krokiem do osiągnięcia wytyczonego celu było zestawienie przyjętych przez różnych autorów klasyfikacji baszkirskich form czasownikowych. W części A pracy przedstawiono poglądy czterech naukowców, którzy zajmowali się morfologią czasownika baszkirskiego. Analizę przeprowadzono na podstawie następujących źródeł: Grammátika baškírskogo âzyká (N. K. Dmitrijew, 1948), Bashkir Manual (N. Poppe, 1961), Grammátika sovreménnogo baškírskogo literatúrnogo âzyká (red. A. A. Jułdaszew, 1981; w Baszkortostanie praca ta obecnie uchodzi za normatywną) oraz Xäđerge başqort äđäbi tele: Morfologiya (M. W. Zajnullin, 2005). Ponieważ stanowiska ww. autorów w kwestii morfologii czasownika baszkirskiego znacznie się różnią, w kolejnej części rozprawy opracowano klasyfikację form czasownika baszkirskiego. Ustalono, iż czasownik baszkirski może występować w 22 formach morfologicznych. Niektóre formy, którym we wcześniejszych opracowaniach nie przydzielono nazw ani nie opisano ich właściwości morfologicznych, w niniejszej pracy zostały szczegółowo zbadane po raz pierwszy, zarówno pod kątem morfologicznym, jak i syntaktycznym. W części C rozprawy w sposób szczegółowy omówiono funkcje syntaktyczne, które może pełnić każda ze sklasyfikowanych wcześniej form czasownika baszkirskiego. Materiałem badawczym posłużyły teksty pięciu utworów autorstwa Mostaya Kärima. Ponadto, w ramach przeprowadzonego badania opisano konstrukcje z czasownikami posiłkowymi oraz wyrazami modalnymi, w których mogą występować różne formy czasownikowe. Używane w tekstach konstrukcje takiego typu mogą wskazywać na czas, fazę lub trwały charakter działania, albo na realność (nierealność), konieczność (brak konieczności), chęć (niechęć) jego wykonania. Okazało się, iż M. Kärim zastosował w tekstach powieści zarówno formy i konstrukcje, regularnie stosowane we współczesnym języku literackim. Poza tym, M. Kärim stosuje również szereg rzadszych form i konstrukcji, mając na celu oddać osobliwości żywego języka mówionego z jego regionu, lub też ukazać formy języka oficjalnego, charakterystycznego dla odpowiedniej epoki. W wyniku przeprowadzonego badania można dojść do wniosku, iż nie wszystkie formy czasownikowe są używane w tekstach M. Kärima równie często (czy też mogą pełnić wszystkie podstawowe funkcje w zdaniu). Jedyną funkcją syntaktyczną, w której mogą występować wszystkie formy czasownika baszkirskiego, jest funkcja orzeczenia. Jeśli chodzi o częstotliwość użycia form, niektóre z nich (np. verba finita, participium perfecti) są używane regularnie w różnorodnych kontekstach, inne zaś służą tylko do tego, by „odesłać” czytelnika do innego tekstu (np. folklorystycznego), bądź też wskazać na konkretny styl, charakterystyczny dla tego czy innego protagonisty, na jego wiek, epokę, w której ma miejsce działanie itp. Większość protagonistów M. Kärima posługuje się żywym językiem baszkirskim, dlatego niektóre formy (np. nomen abstractum I, nomen abstractum II, nomen modale I) są w tekstach używane sporadycznie, często w ramach konstrukcji zleksykalizowanych. Chciałoby się wyrazić nadzieję, że niniejsza praca, przy wszystkich swoich niedostatkach, przyczyni się do pogłębienia wiedzy o języku baszkirskiej literatury pięknej, jego morfologii oraz składni. Ewidentne jest również, iż problem składni baszkirskiego tekstu literackiego wymaga dodatkowych badań. Ciekawe byłoby na przykład porównanie języka utworów Mostaya Kärima, z językiem innych wybitnych autorów baszkirskich, zarówno pod kątem struktury, jak i semantyki.