Rządy mniejszościowe w III Rzeczypospolitej - politologiczne aspekty kreacji oraz funkcjonowania

Rządy mniejszościowe stały się nieodłącznym elementem sceny politycznej wielu współczesnych demokracji. Częstość ich występowania nie świadczy jednak o wyczerpaniu i braku prakseologicznego uzasadnienia dla formuły koalicyjnej, opartej na funkcjonowaniu parlamentarnej większości złożonej z co najmniej dwóch ugrupowań. Stanowi raczej asumpt do prowadzenia analizy i próby naukowego opisu „mniejszościowej sytuacji” będącej niewątpliwie wyzwaniem zarówno dla elit sprawujących władzę, jak i rekrutujących je wyborców. Wtedy bowiem – gdy niemożliwe okazuje się sformowanie większościowego gabinetu złożonego z partii, które zawarły porozumienie programowe, a ponadto przy korzystnych rozwiązaniach prawnych oraz funkcjonalnej wobec systemu kulturze politycznej – warto odwołać się do instytucji rządu, który na skutek konkretnego zdarzenia funkcjonuje bez poparcia większości ustawowej liczby członków parlamentu. Przy czym owo konkretne zdarzenie odnosi się zarówno do sytuacji powyborczej, w której partie zasiadające w legislatywie nie są w stanie osiągnąć porozumienia w sprawie kreacji gabinetu większości, jak i okoliczności zaistniałych w trakcie kadencji parlamentu, przykładowo rozpadu koalicji. Nie determinuje on wprawdzie upadku rządu, lecz rodzi konieczność jego dalszego funkcjonowania przy mniejszościowym statusie. Problematyka rządów mniejszościowych nie była dotychczas przedmiotem analizy w polskiej literaturze, a i opracowań zagranicznych podejmujących ten temat znaleźć można stosunkowo niewiele. Wprawdzie niektóre publikacje opisujące władzę wykonawczą, w tym instytucję gabinetu, zawierają fragmenty dotyczące rządzenia w sytuacji „mniejszościowej”, jednak wątki te nie w pełni wyczerpują istotę problemu. Zazwyczaj rządy mniejszościowe przeciwstawia się rządom parlamentarnej większości, nierzadko dokonując negatywnego wartościowania tych pierwszych. Tymczasem analizowane gabinety już na stałe zostały wkomponowane w polityczną rzeczywistość zachodnich demokracji. Różne są jednak przyczyny ich tworzenia oraz sposoby funkcjonowania, odmienne wydają się także być uwarunkowania społecznego przyzwolenia i ewentualnego poparcia. Wiele państw stanęło przed wyzwaniem radzenia sobie z paradoksem gabinetów mniejszościowych, zwłaszcza w kontekście definicji demokracji, pojmowanej jako rządy większości. Trudno w takich okolicznościach obiektywnie zaakceptować sytuację, w której sprawująca władzę elita dobrowolnie i w pełni racjonalnie decyduje się na rządzenie z poparciem parlamentarnej mniejszości. Zasadniczy cel pracy stanowiła analiza powstawania i funkcjonowania rządów mniejszościowych w III Rzeczypospolitej. Okres objęty przedmiotem badań stanowiły lata 1989-2007, czyli początek transformacji systemowej oraz zakończenie sprawowania władzy przez ostatni jak dotychczas w historii III Rzeczypospolitej rząd mniejszościowy, kierowany przez premiera Jarosława Kaczyńskiego. Wybory parlamentarne, które odbyły się w październiku 2007 roku, na nowo otworzyły bowiem okres funkcjonowania gabinetów większościowych. Zarówno w VI, jaki VII kadencji Sejmu, premier Donald Tusk, zdecydował się na zawarcie koalicji z Polskim Stronnictwem Ludowym. Porozumienie to zapewniło zwycięskiej Platformie Obywatelskiej rządzenie przy poparciu sejmowej większości. Fundamentalna teza rozprawy zakładała racjonalność powoływania rządów mniejszościowych w przypadku zaistnienia następujących okoliczności: funkcjonowaniu sprzyjających rozwiązań konstytucyjnych; braku możliwości utworzenia koalicji programowej, a jedynie takiej, która opiera się na przewadze liczebnej; zewnętrznym wsparciu ze strony jednej bądź większej liczby partii, najbliższej w sensie ideowym i programowym ugrupowaniu sprawującemu władzę; stabilizacji relacji rząd – opozycja; funkcjonalnej wobec systemu kulturze politycznej. Nie znajduje uzasadnienia podważanie, zwłaszcza w systemie politycznym III Rzeczypospolitej, prymatu zasady koalicyjnych gabinetów większościowych. Dopuszczalna wydaje się jednak konstatacja, iż czasami dominacja synkretycznych koalicji z jednej strony niweczy cele programowe rządzącej partii, a z drugiej – nie pozwala w pełni zrealizować postulatów jej elektoratu. Pamiętać trzeba, iż kreacją gabinetów koalicyjnych rządzi niekiedy polityczna pragmatyka, a nie racjonalizm decydentów głównych partii w parlamencie. Koalicje wreszcie dotykają różnego rodzaju kryzysy, nierzadko prowadzące do ich szybkiego upadku. Wtedy, niejako raz jeszcze, biorąc pod uwagę okres jednej kadencji Sejmu, pojawia się możliwość utworzenia rządu mniejszościowego, tyle że już nie w efekcie optymalnej decyzji, a wskutek nieplanowanych i z reguły negatywnie postrzeganych okoliczności.

The dissertation discusses theoretical aspects of creation and activity of minority governments, mainly in Poland after transformation starting in 1989. This kind of the executive authority appears also in eastern democracies and very often is connected with an unstable political system, a cabinet crisis or a fractionalization of party system. Contrary to the statements, in the opinion of the author, minority governments need stable conditions, consensus of main forces in parliament and functional for system political culture. It’s very useful to see these governments in the holistic depiction – always in the scheme of networks and interaction with other institutions. Many authors and specialists in the field of constitutional law give some reasons why the government without majority support may be a good and reasonable solution. Regarding to these opinion, minority cabinets form when even oppositional parties can influence parliamentary legislation, and when government participation is likely to be a liability in future elections (see K. Strøm, e.g. Minority Government and Majority Rule, Cambridge 1990). On the opposite side there are some assertions of another scientists, who describe such cabinets as extraordinary cases in specific political situation. A lot of Polish authors are very near of the opinion above. Regardless of that, after transformation in Poland, eight minority governments were created (out of 14 in general). How will be in the future? What quality of governance will be able to achieve? Everything depends on several factors: one thing is existing of rational legal mechanisms (such as constructive vote of no confidence), another issue is the ability of the political elite to reach a compromise and create political culture which will be functional for whole political system. The fulfillment of these criterion is positively correlated with stability and legislative effectiveness of minority governments. Systemic approach proves that the institution of government without majority itself is not dysfunctional for political system. On the contrary, sometimes system and his components adversely affect the operation of the state institutions.