Rzeczpospolita wyobrażona dyplomacji Filipa II. Studium spotkania kultur politycznych.

W rozprawie pokazano Rzeczpospolitą okresu pierwszych trzech wolnych elekcji oczami dyplomacji Filipa II Habsburga (1573-1589). Wydarzenia polityczne związane z zaangażowaniem Filipa II w pierwsze wolne elekcje, są tylko tłem pracy. Celem jest przedstawienie państwa polsko-litewskiego w wymiarze szerszym niż dotychczas, jako całość ustrojowo-społeczną i cywilizację. Z tego względu przyjęto perspektywę kulturoznawczą pracy. Stwarza ona szerokie możliwości przedstawienia widzenia Innego. Na podstawie hiszpańskiej korespondencji dyplomatycznej zbadano sposobu widzenia i proces powstawania wyobrażenia. Nacisk położono na analizę odczuć i sądów związanych z odmienną kulturą polityczną i tworzącymi ją wartościami. Wybór Hiszpańskiej wizji Rzeczpospolitej wynikał z faktu, że ich obraz jest szczególny z powodu sposobu patrzenia i okoliczności, w których działali. To grupa dyplomatów, profesjonalistów, na ogół bez doświadczenia we wcześniejszych kontaktach z Rzeczpospolitą, nie skażeni sąsiedzkimi stereotypami, nieoczekiwanie zderzają się z rzeczywistością polsko-litewską. Poza tym jako elita monarchii hiszpańskiej mieli świadomość istnienia wielu kultur i porządków ustrojowo-społecznych. Przez blisko dwadzieścia lat, hiszpańscy urzędnicy w Madrycie oraz w różnych placówkach dyplomatycznych Europy próbowali zobaczyć i rozpoznać rzeczywistość Rzeczypospolitej szlacheckiej. Z tego powodu ich charakterystyka Rzeczpospolitej rzuca istotne światło na miejsce Rzeczpospolitej w Europie i na praktyczne konsekwencje jej odmienności ustrojowo-społecznej. W pracy zastosowano nietypową konstrukcję pracy i kwestionariusz pytań. W 5 problemach - rozdziałach, przeanalizowano 5 płaszczyzn widzenia. Stopniowo, od centrali w Madrycie, przez przestrzeń Europejską do Rzeczpospolitej, aż do finałowego wyobrażenia cywilizacyjnego. Zbadano różne płaszczyzny obiegu informacji poświęconych Polsce w systemie dyplomatycznym Hiszpanii; przedstawiono jako interes polski plasował się na tle celów strategicznych polityki Filipa II. Prześledzono stopnień rzeczywistego poznania mieszkańców Rzeczpospolitej i jaki sposób w jaki próbowano do nich dotrzeć; na podstawie zestawu cech najbardziej podkreślanych przez Hiszpanów zrekonstruowano wyobrażony świat Rzeczpospolitej; tytułem zakończenia przedstawiono wyobrażenie państwa polsko-litewskiego w kontekście różnic cywilizacyjnych Rzeczpospolitej od świata znanego dyplomatom Filipa II. Dodatkowo każdy rozdział i podrozdział ma układ chronologiczny. Wnioski z przyjęcia takiej perspektywy są odmienne od przyjętych dotychczas w nauce. Filip II i jego urzędnicy postrzegali świat z perspektywy imperium. Taki sposób widzenia świata, polegał na tym, że Filip II obejmował cały świat. Operował wielkimi jednostkami, nie kategoriami państwowymi. To widzenie władcy, który czuł się powołany do krzewienia chrześcijaństwa w świecie. Dzielił świat na strefy wpływów, niewiernych wrogów i sojuszników. Równym sobie widział potężnego sułtana imperium tureckiego. Rzeczpospolita, jako mniejsza jednostka, nie stanowiła przedmiotu zainteresowania samego w sobie, lecz półśrodek do osiągniecia większych celów, wypełnienia ziemskiej misji Filipa II. W związku z takim sposobem patrzenia dyplomaci Filipa II nie podejmowali trudu zrozumienia specyfiki Rzeczpospolitej. Postrzegali ją przez pryzmat swojej mentalności i własnych kryteriów oceny społeczno-ustrojowej. Doszło do zderzenia ludzi dwóch kultur politycznych i odrębnych systemów wartości. Kultury dworu i republiki; poddanych króla i wolnych obywateli. Blisko dwudziestoletnie doświadczenia elekcyjne utwierdzały Hiszpanów w przekonaniu, że to kraj bez własnej państwowości, anarchia celowo utrzymywana przez Turka. Kraj obcy cywilizacyjnie. Nie turecki, ale w tureckiej strefie wpływów. Z perspektywy hiszpańskiej szlachta była zniewolona i zastraszona przez sułtana. Odrzucanie kandydatury arcyksięcia Ernesta, rozumiano jako odrzucanie oferty znalezienia się w bloku państw wolnych, katolickich. Podczas pierwszej elekcji przyjęto turecką kandydaturę – Henryka Walezego, podczas drugiej – wybrano lennika tureckiego, Stefana Batorego, podczas trzeciej znów nie udało się zmienić przynależności cywilizacyjnej Polski. Wybór księcia szwedzkiego również gwarantował status quo na terytorium Europy środkowo-wschodniej. Konsekwencje tego wyobrażenia były dużo szersze i rozleglejsze w czasie, niż analizowany okres pierwszych elekcji. Trudno powiedzieć kiedy i czy w ogóle zmienia się taki wizerunek Rzeczpospolitej. To wymaga badań. Zaprezentowane ujęcie tłumaczy fiasko hiszpańsko-polskich planów politycznych w XVI i XVII stuleciu, a także wizerunek Rzeczpospolitej w utworach Cervantesa, Lope de Vegi, Calderona. W innym świetle stawia też rozumienie rozbiorów Rzeczpospolitej przez mocarstwa zachodnie. Być może konsekwencje widzenia Rzeczpospolitej jako obcej cywilizacyjnie strefy wpływów są widoczne współcześnie, w pracach hispanistów zachodnich, którzy nie dostrzegają jej w badaniach europejskich relacji międzynarodowych, tym bardziej jej odmienności i specyfiki.

The thesis shows the image of the Commonwealth during the first three free elections through the eyes of diplomacy of Philip II of Habsburg (1573-1589). Political events related to the Spanish involvement in the first free elections are only a background of the work. The aim is to present the Polish-Lithuanian Commonwealth in a wider perspective than ever before. As a whole system, in its social, structural and civilization dimension. Therefore, the adopted approach is related to cultural studies than history, as it creates more opportunities to show the vision of the Other. On a bases of Spanish diplomatic correspondence the process of perceiving and the image is being analyzed. The emphasis was put on feelings and judgments associated with a different political culture and its values. The choice of the Spanish vision was due to the fact that their picture is special because of the way of seeing and the circumstances in which they had to operate. It was a group of diplomats, professionals, mostly without previous experience in dealing with the Commonwealth, unexpectedly they had to deal with the Polish-Lithuanian reality. As the elite of the Spanish monarchy they were aware of the existence of many cultures and socio-political orders as well. For nearly twenty years, Spanish officials in Madrid and in various diplomatic posts in Europe tried to see and recognize the reality of the noble republic. For this reason, their characteristics of the Commonwealth puts an important light on the place of the Republic in Europe and the practical consequences of its differences from the other European states. The thesis has an unusual structure and questionnaire. In 5 problems - chapters shows 5 perspectives of perceiving. Gradually, from the headquarters in Madrid, the European space to the Republic, until the final civilizational image. In each chapter are showed: the tools of Spanish diplomacy to get information concerning the Commonwealth; Spanish political strategy towards Commonwealth; different forms of contacts of the Spanish diplomats with Polish and Lithuanian citizens; reconstruction of the Commonwealth based on diplomats feelings, judgments; at the end - the civilizational image of the Republic as well as it criteria. In addition, each chapter and subchapter has a chronological order. To check whether the Spaniards changed their opinions, with each experience, or on the contrary, they were repeating the same conclusions that were leading to the construction of the stereotype of the Commonwealth. The work resigns from the study of Spanish-polish relations at the state convention, bilateral, and limited to one area of research. Conclusions resulted from the adoption of such a perspective differ from the opinions known in humanities so far. Philip II and his officials saw the world from the perspective of the empire. Philip II had the whole world in his mind. He operated with big units, not the state categories, especially to the remote Republic, not connected in any way with Spain. It was a vision of a ruler who felt himself a missionary of Christianity in the world. He divided the world into spheres of influence, infidel enemies and allies. Equal to him, he considered a powerful Sultan of the Ottoman Empire. The Commonwealth as a smaller unit, was not an object of his interest in itself, but a half-measure at achieving larger goals, the fulfillment of earthly mission of Philip II. As a result of such a perspective Philip II and his diplomats did not take a trouble to understand the specifics of the Commonwealth. They saw it through their mentality and their own criteria for assessing the socio-political system. In a consequence clasched two political cultures and distinct systems of values. The court political culture and the republican one, kings subjects and free citizens. Nearly twenty years of struggles to gain the Commonwealths throne had led the to the belief that it was a country without its own statehood, an anarchy deliberately maintained by the Turks. A different civilization, not Turkish, but on the Turkish sphere of influence. From their perspective nobles were enslaved and intimidated by the Sultan. The rejection of the candidature of the Archduke Ernest, was understood as a rejection of the proposal to join to a block of free, catholic countries. During the first election adopted Turkish candidacy - Henry Valois, on the next they selected Turkish vassal, the Stefan Batory The choice of a Swedish prince also ensured the status quo on the territory of Central and Eastern Europe. The consequences of this image were wider and more extensive in time than the analyzed period. It is difficult to say when, or if, this image changed. This requires further research. The presented approach explains, however, the state of Spanish-Polish relations in the sixteenth and seventeenth centuries, both political and cultural (recovery of the Neapolitan sums, a plan to block a grain trade in the Baltic, antiswedish alliance of Vasa with the Habsburgs, the image of the Republic in the works of Cervantes, Lope de Vega, Calderon). It also put in another light the understanding of the partitions of the Commonwealth by the western powers. The consequences of the image of the Commonwealth as a foreign civilization, an alien sphere of influence, can be seen even nowadays as western academics do not include this to their works on international relations and above all they do not see its differences and specifics.